Негізінде айтыс жеке адамның материалдық жағдайына емес, ұлттың руханиятына қызмет етуі керек.
Қызылордалық жырау қазіргі айтыстың саудаға салынуына алаңдаулы, деп хабарлайды inbusiness.kz тілшісі.
ҚР мәдениет қайраткері Берік Саймағанбетов осы күнгі сөз барымтасына еш көңілі толмайтынын ашық жеткізді. Ұлттық өнерге қарата айтылған бүгінгі сын оның формасын өзгертуге қатысты болып отыр.
" ...Қай уақытта да ақындар елдің мұңын айтып, халықтың сөзін сөйлеген. Бұл – дала демократиясының басты қағидасы. Ол кездерде де сарай ақындары болған, бірақ, белгілі шектің шеңберінде ғана толғайтын. Әйгілі Бұқар жырау Қалқаманұлының Абылай ханға, ақ Кете Шернияздың Баймағанбет сұлтанға айтқандары биліктегі төрелердің өзіне білінбейтін кемшін тұсы еді. Өз кезегінде төрелер де ардан аттай қоймаған секілді. Сол дәуірде орыстар сауатсыз, жабайы деп менсіне қоймаған қазақтарда билік пен бұқара арасындағы үндестік жыраулар мен ақындар арқылы өріліп жатты. Демек, ақындардың басты міндеті – халық пен биліктің ортасында дәнекерлік ету. Өкініштісі сол, қазіргі кезде осы дәнекерлік айтушының жеке бас пайдасына ғана жарап тұр", - деп ашынады ол.
"Айтыс ұйқастағы, көркемдіктегі қателігімен құнды"
Сондай-ақ, ол "айтысты поэзияның деңгейіне жеткіздік" деп көкитіндерден ұялатынын айтты. Ат сүрінгенше ақыл тапқан уақытта сәл сәйкессіздіктердің болуы да – заңдылық, ол – айтыстың табиғилығы. Ал, бүгінде жаттап алғанын мүдірмей айтып, өзін шашасына шаң жұқпаған жүйрік санайтындар азаймай тұр.
"Біз оқыған, оқығанымызды санада зерделеген айтыстың бірнеше түрі болатын. Олар түре, қайым, жұмбақ, өтірік өлең, бәдік секілді болып келеді. Көгілдір экраннан "Қазіргі айтысты поэзияның деңгейіне жеткіздік" деген сұхбаттарды тыңдап отырып өз-өзімнен қысылып, терлеп кетемін. Себебі, айтыс поэзияның деңгейіне мүлде келмейді. Өлең өру оңай нәрсе емес. Табан астында суырып айтып, өз жанынан толғаған кезде сәл сәйкессіздіктердің болуы да – заңдылық. Айтыс ұйқастағы, көркемдіктегі қателігімен құнды болмақ. Адамның мүмкіншілігі мол дегенмен, қиялдан келелі ой құрап, көрерменге көркемдеп жеткізу қиынның қиыны екенін қиялы қияға шапқан әр ақын біледі. Сондықтан да атам қазақ "Тауып айтсаң, мереке қыласың, таппай айтсаң, келеке боласың" деп тәмсілдеген. Атақты сөз ұстасы Тұрмағанбет "Ой табу оңай емес ерікпесе, ақсұңқар аңға ұшпайды зерікпесе, адамды ой-пікірі оянбаған, болады өз ойымда өлік десе" дегенде келелі ой, кестелі сөз айтудың оңай еместігін тіліне тиек қылған", - деп сөзін жалғастырады жырау.
"Қағаздан оқып айтысқанға да кешіріммен қарадық..."
Ал, ақын, журналист Елубай Әуезов айтыстың бір кездері ел еңсесін көтергенін, ұлттың ұйысуына қызмет еткенін айтады. Өкініштісі сол, қазір мүлде олай емес болып тұр.
" ...Сондай дәуір өтті. Айтысты қолдауға әрбіріміз мүдделі болдық. Ол – сұрқия заман тудырған қажеттілік еді. Біз зәру едік. Шын мәнінде айтыс ел еңсесін көтерген, ұлттың ұйысуына қызмет еткен кезең еді. Алдарында жазылған қағаздан оқып айтысқанға да кешіріммен қарадық. Себебі, өшіп бара жатқан өнерді аяққа тұрып кетсін дедік. Сондай да дәуір өткен. Шүкір, айтыс өнері – сөз барымтасы белгілі бір тұрғыда өз биігіне көтеріле алды. Қуандық, айтыстан қалмадық. Кейін...
Иә, кейін ол идеологияға қызмет ете бастады. Сол тұстан айтыс та ажарынан айырылды. Ал бүгінде, тіпті ол табыстың көзіне айналды. Осыны айтсаң, сол төңіректе нәпақасын содан айырып жүрген "жанашырлар" лап қояды. Басы ашық, айқын ақиқатыңа айтар уәжді табады.
Қысқасы, шоуға айналып, киесінен айырыла бастаған бүгінгі айтыстың берері аз. Кие-қасиет деген тазалығын ұстанғанда ғана қадірін жоғалтпайды емес пе!?
Мен айтыс өнерінің өзіне қояр кінәм жоқ. Оның бүгінгі таңдағы сықпытына болмаса...", - дейді ол.
Айтыс негізгі функциясынан ауытқып бара жатыр...
Жырау, ҚР мәдениет қайраткері Берік Саймағанбетовтың пікірі руханият маңайында жүргендерді ойлантуы керек. Ол "айтыс өз функциясынан ауытқып бара жатқанын бәрі білуі тиіс" деп есептейді. Айтыстың саудаға салынуы да ұлы өнердің қазіргі халімен тікелей байланысты болса керек.
"Жастайымнан сахнада өнер көрсеттім, ол үшін Құдайға шүкір айтамын. Сыр бойындағы Манап ақыннан бастап көзім көрген айтыскерлердің айтыстарын тыңдап өстік. Қара сөздің семсерін саптап, аузымен құс тістеген ұшқыр ой, ұтқыр сөзді Махамбетқали Тұрсанов, Мүтәлләп Қыраубаев, Бибігүл Жаппасбаевалар, көненің көзіндей, суырып салма ақындық өнердің бағдаршамындай болып отырған Заммаддин Ибадуллаев, Серік Ыдырысов секілді тарландардан қалған сарқыт өнердің қазіргі халі сын көтермейді. Неге? Себеп көп.
Ең бірінші себеп – айтыстың саудаға салынуы. Жүрсін Ерманның өнерін сыйлаймын, ақындығына да айтарым жоқ, бірақ үлкен мәселе – аталы өнерді ұстайтын баталы балалардың айтысты жаттанды өнерге айналдыруында. Мені осы пікірімнен кейін, аға тұтып жүрген көп жігіттің сырт айналуы да мүмкін, бұл індетті біз айтпасақ, бізден соң ешкім де айтып жаманатты болмайтыны анық. Белгілі сыншы Әшірбек Сығай ағамыздың "Сын шын айтылса ғана сын болады" деген сөзі бар. Айтыс негізгі функциясынан ауытқып бара жатқаны көкірегі ояу, көзі ашық әр адамға белгілі жайт. Ұлт өнерінің ұстыны айтысты бұлай дамытуға мүлде болмайды. Алдын ала жұпталып, дайындалып қойған жаттанды толғауды айтып, әртістік қаблетін дәлелдеп шыққан ақынды айтыскер деуге бола ма? Онсызда ұлттық тамырдан айырылып бара жатқанда қазақтың ұлы өнерін дәріптеген сыңайда келеке жасамайықшы", - деп ашынады ол.
Кейбір айтыста жалпы жүлде қоры қатысқан ақындарға теңдей бөлінетіні туралы әңгіме бар. Бұл – бас жүлде иесі де, қалған орындарды алғандар да бірдей қаржы иеленеді деген сөз. Яғни, ұлттық өнерді дәріптей отырып, сөзді саудаға салу бар.
