Бұл ел өміріне де кері әсерін тигізеді. Мұндай қорытындыға IAC ақпараттық-талдау орталығы келіп отыр. Ауыл және қала мектептері арасындағы айырмашылық қандай, оның себебі мен салдарын зерттеп көрдік.
Ауылдық және қалалық оқушылар арасындағы білім деңгейіндегі алшақтық тек Қазақстанға ғана тән емес. Мемлекет неғұрлым дамыған болса, бұл алшақтық соғұрлым аз болады.
IAC ақпараттық-талдау орталығының сарапшылары бұл құбылыстың себептері мен әсер ету факторлары туралы зерттеуінде мұны дамушы елдердің көбіне тән проблема деп атайды.
Қалалық және ауылдық білім беру деңгейіндегі алшақтық проблемасына екі негізгі себеп бойынша ерекше назар аударылады.
1. Мәселенің этикалық сипаты
Барлық мектептердің төрттен үш бөлігі ауылдық жерлерде орналасқан, онда оқушылардың 45%-ы оқиды.
Ауыл оқушыларының артта қалуы бүкіл білім беру жүйесінің даму қарқынын бәсеңдетеді, ауыл оқушыларының болашақта табысты оқу және мансап алу мүмкіндігін айтарлықтай төмендетеді.
Мысалы, тұрғылықты жерінің жоғары білімге қол жеткізуге әсерін зерттеу көрсеткендей дамушы елдердің көпшілігінде ауыл мектептерінің түлектері қалалық құрдастарына қарағанда артта қалған.
Негізінен оқытудың академиялық жетістіктері төмен.
2. Елдің әл-ауқатының салдары
Ауылдық және қалалық мектептер арасындағы алшақтықты азайтқан елдер экономикалық дамуда табысты. Ауыл мектептері көп, бірақ бала саны аз.
2021 жылғы шілдедегі жағдай бойынша Қазақстанда 5 194 ауылдық мектеп жұмыс істейді, күндізгі мемлекеттік мектептердің жалпы санының 75% (6 957). Оларда 1,5 млн бала оқиды (жалпы санының 45%), 180 мыңнан астам мұғалім жұмыс істейді (жалпы санының 58%).
Ауылдық мектептерде мұғалімдердің 66%-ы – әйелдер. Қалада – 85%.
25 жасқа дейінгі жас мұғалімдер қалаларда жұмыс істейді. Соңғы 5 жыл ішінде бұл көрсеткіш жалпы санның 9% құрайды. Ауылдық жерлерде осы кезеңде көрсеткіш 8%-дан 7%-ға дейін қысқарды.
Қалалық мектептерде 59 жастан асқан және зейнеткерлік жастағы мұғалімдердің үлесі жоғары. Мәселен, 2021 жылы қалада – 9%, ауылда – 5%.
Мұғалімнің еңбек өтілі бойынша қалалық және ауылдық мектептерде біркелкі бөлінеді. 2017 жылдан бастап орташа есеппен 16 жылдан астам жұмыс өтілі бар мұғалімдердің үлесі қалада – 47%, ауылда 42% құрады. 5 жылға дейінгі еңбек өтілі бар оқытушылар үлесіне тиісінше қала мен ауылда 25% және 28% тиесілі болды.
Бірақ 2020-2021 жылдары ауылдық жерлерде олардың үлесі қалалық жерлермен (32%) салыстырғанда 6%-ға (38%) өсті. Бірақ 16 жылдан астам еңбек өтілі бар мұғалімдер осы кезеңде ауылдық жерлерде қалаға қарағанда 6%-ға (ауылда 35%) аз болды (қалада 41%).
Қалада жоғары білімі бар мұғалімдер саны аз (92% қарсы 90%). Бірақ ауылдық мектептерде техникалық және кәсіптік білімі бар мамандар 3%-ға көп.
3. Айрықша ерекшелігі – әлсіз инфрақұрылым
Ауылдық әріптестерімен салыстырғанда қалалық мектептерде жоғары білікті мұғалімдер көп. Соңғы бес жыл ішінде қалада жоғары санатты мұғалімдердің үлесі 11% құрады. Ауылдық мектептерде бұл тек – 8%. Сондай-ақ қалада "педагог-зерттеуші" және "педагог-шебер" мәртебесі бар мұғалімдер көп.
Ауылдық мектептердің инфрақұрылымы едәуір әлсіз және құлайын деп тұрған мектептер көп (қалаларда 25-тен 11-ге дейін). Авторлар соңғы бес жылда апатты мектептердің жалпы санының айтарлықтай төмендегенін атап өтті.
Негізінен орталық жылытуға қосылған қалалық мектептермен салыстырғанда, ауылдық мектептер негізінен қатты (51,4%) және газ отынымен (19,4%) жылытуды пайдаланады.
Бұл ретте соңғы бес жылда орталық жылытуға қосылған ауылдық мектептер санының артуы және қатты отынды пайдаланушылардың азаюы байқалады.
Соңғы бес жылда қалалық жерлерде үш ауысымды мектептердің үлесі 3%-дан (2017 жылы) 5%-ға дейін (2021 жылы), ал ауылдық жерлерде 1%-дан 2%-ға дейін өсті. Бұл ретте қалада бір және екі ауысымда жұмыс істейтін мектептердің үлесі тұрақты болып қалып отыр: 2021 жылы бұл тиісінше 13% және 83%. Өз кезегінде ауылдық жерлерде бір ауысымды мектептер желісі 6%-ға қысқарды (2021-29%).
Мұғалімдердің көпшілігі ауылдық мектептерде жұмыс істесе де, жоғары санатты ауыл мұғалімдерінің үлесі (16,5%) қалалық мектептерге қарағанда екі есе төмен (30,6%). Жоғары санатты мұғалімдер құрамының төмен пайызы Батыс Қазақстан (14,3%), Қызылорда (14%) және Ақмола (15,8%) облыстарында байқалады. Жоғары білікті кадрлармен ең жоғары қамтамасыз ету Алматы (35%), Астана (33,7%) және Павлодар облысында (31,7%) байқалады.
4. Ауылдық мектептердегі білім алушылардың үлгерімі қалалық мектептерге қарағанда төмен
Халықаралық және республикалық деңгейлер рейтингтерінің қорытындылары осы тезисті дәлелдейді.
Деректер қалалық және ауылдық білім беру ұйымдарының білім алушыларының нәтижелеріндегі айтарлықтай айырмашылықты көрсетеді. Білім беру ұйымы орналасқан жерге байланысты PISA-2015 нәтижелерінің 19 балдық айырмашылығы ауыл оқушыларының қала құрдастарынан алты айдан астам артта қалғанын көрсетті. Қала-ауыл бөлінісінде оқушылардың оқу жетістіктері нәтижелерінің айырмашылығы, ең алдымен, ауылдық жерлерде шағын жинақталған мектептердің көп бөлігі шоғырланғандығына байланысты.
