2023 жылы қазақстандық экспорт жылдық мәнде 7%-ға қысқарды. Бір жыл бұрын бұл көрсеткіш 40,2%-ға өскен еді. Соңғы бес жылда бұл үшінші құлдырау, 2019-2020 жылдары экспорттық кірістің төмендеуі байқалды.
Тауар экспортының құлдырауына қандай факторлар себеп болғанын және былтыр қандай жаңа өсу нүктелері белгіленгенін талдап көрмекпіз.
Мұнай төмен, уран жоғары
2023 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстаннан тауарлар экспортынан түсетін ақша ағыны $78,7 млрд, 7%-ға қысқарды, бұл ең алдымен экспорт құрылымында үлесі басым болып қалатын шикі мұнайды сатудан түсетін түсімнің азаюына байланысты (2023 жылдың қорытындысы бойынша - 53,8%). Сондықтан мұнайдағы кез келген өзгерістер еліміздің сыртқы саудасының жиынтық көрсеткіштеріне сәйкес проекцияланады.
Қазақстанның мұнай саласы былтыр 2022 жылмен салыстырғанда көбірек өндірді және шетелге жөнелтті: 6,8-ден және 8,4%-ға ауысты. Бірақ мұнай бағасының төмендеуі осы мәндерге қарағанда тереңірек болды. Мысалы, Brent эталондық маркасының орташа жылдық бағасы 17,2%-ға төмендеді. Бұл жағдайда мұнайшылар 4,6 млрд-қа жетпеді, ал елдегі барлық тауар экспорты 5,9 млрд-қа қысқарды. Жалпы алғанда, шетелге мұнай жеткізу Қазақстанға 42,3 млрд әкелді, бұл 2022 жылғы нәтижеден 9,8%-ға аз.
Негізгі экспорттық тауарларының топ-10-дағы тағы алты позициясы жылды теріс нәтижемен аяқтады. Катодты мыс ($2,8 млрд), жоғары көміртекті феррохром ($1,8 млрд), жұмсақ бидай ($1,6 млрд); мұнай майлары ($1,1 млрд), өңделмеген күміс ($642 млн) және ұн ($579 миллион).
Тек үш позиция бойынша 2023 жыл оң нәтижемен аяқталды. Уран экспортынан түскен түсім $3,4 млрд-қа дейін өсті. Мұндай өсу жөнелту көлемінің ұлғаюына емес, өнімнің қымбаттауына байланысты болды. "Қазатомөнеркәсіп" тобы бойынша сатудың орташа бағасы 26,7%-ға өсті, ал жеткізілім көлемі 10,5%-ға өсті, бұл өткен жылдың қорытындысы бойынша ұлттық компанияның есебінен туындайды.
Айта кетейік, уран екінші орынға ие болды, соңғы рет мұндай жағдай 2016 жылы болған.
ҚР экспорттық өнімі нөмірі үшінші орында мыс кендері және концентраттар. Көрсеткіш ішкі өндірісте де жақсарды: мыс кендерін өндіру 6%-ға өсті, концентратты балқыту 9%-ға өсті, ал бұл түсті металдың тоннасы 2022 жылы $8,8 мыңнан 2023 жылдың қорытындысы бойынша $8,5 мыңға дейін арзандады.
Есепті кезеңде ҚР экспорттық тауарларының топ-10-на жалпы экспорттың 74,8%-ы тиесілі болды. Бір жыл бұрын топ-10 жиынтық экспорттың 75,1% құрады. Көмірсутек проблемаларына байланысты экспорттың тауарлық концентрациясы төмендеді, бірақ жоғары болып қала береді. Негізгі экспорттық позициялардың динамикасы сыртқы сауданың географиялық құрылымына әсер етті. Мұнай мен кейбір металдардың арзандауы экспорттаушылардың көзқарасын өзгертті.
Ақшалай түрде ЕО-27-ге экспорт азайды, экспортқа негізінен мұнай жіберіледі. 2022 жылы Қазақстан тауарларды 32,4 млрд долларға экспорттаған болса, өткен жылы 31 млрд-қа жуық (-4,3%). ҚР-мен саудада негізінен біздің мұнайға қызығушылық танытатын топ-10-дан басқа елдер де жөнелтілімдерді қысқартты. Олардың ішінде Түркия (-16,5%), Оңтүстік Корея (-16,1%), Сингапур (-9,2%) және Швейцария (-12,6%) бар.
Қазақстан экспорты ЕАЭО-ның үш елімен өсті: Ресей Федерациясына жеткізілім 7,7%-ға ($9,8 млрд-қа дейін), Қырғызстанға-35,8%-ға ($1,1 млрд-қа дейін), Арменияға-18,9% - ға ($333,5 млн-ға дейін) өсті. Беларуссияға жөнелту, керісінше, 16,5%-ға қысқарды (155,8 миллион долларға дейін). Нәтижесінде ЕАЭО елдеріне экспорт 9,5%-ды құрады.
ЕАЭО-ға экспорттың 89%-ын құрайтын Ресей Қазақстаннан топ-10 алты позиция бойынша импортты ұлғайтты: уран (+66,6%), мырышталған жалпақ прокат (+16,6%), көміртектенбеген темір кендері мен концентраттар (+37,3%), қалыңдығы 3 мм жалпақ прокат (+12,7%), мыс кендері мен концентраттары (+114,6%), өзге де алтын (+45,2%). Тиісінше, минус төрт позиция бар: алюминий оксиді (-7,8%), қалыңдығы 10 мм-ден асатын жалпақ илек (-22,1%), бағалы металл концентраттары (-44,3%) және табиғи газ (-6,8%).
Ресей бағытында басқа негізгі сауда серіктестерімен салыстырғанда ең төменгі тауар концентрациясы: он ірі жеткізілім ҚР-дың Ресей Федерациясына бүкіл экспорт құрылымында тек 36,1% құрады.
Ресей бағыты бойынша тез дамып келе жатқан он позиция ішінде өңделген өнімдер басым. Машина жасау өнімдерінің ішінде вагондар (ашық, биіктігі 60 см-ден асатын алынбайтын борттары бар; +5109%), толық айналмалы машиналар (+1939%), самосвалдар (+1815%), өңдеу орталықтары (1340%) және қозғалтқыш көлемі 1-1,5 литр (+855%) автомобильдер ерекшеленеді. Пештің бөлшектерін жеткізу 2023 жылы нөлден 12 миллион долларға дейін өсті. Жеңіл өнеркәсіп өнімдерінің екі түрі жарылғыш өсіммен ерекшеленді: басқа тоқыма бұйымдарынан әйелдер киімін жеткізу нөлдік мәннен $33,4 млн-ға дейін, ерлер пальтосы 734%-ға өсті. Өңделмеген мырыштың жөнелтілімдері (салмағы 99,99%-дан аз мырышпен) нөлдік мәндерден 29,1 миллион долларға дейін өсті.
2023 жылы Орталық Азияға Экспорт 3,2%-ға қысқарды. Құлдырау негізінен Өзбекстанмен сауданың салқындауымен байланысты, бұл аймақ елдерімен сауданың 57% құрайды. Өзбек бағытындағы жөнелтілімдер 13,8%-ға ($3,1 млрд-қа дейін), тәжік бағытындағы жөнелтілімдер 2%-ға ($859,3 млн-ға дейін) төмендеді. Орталық Азияның екі елі: Қырғызстан (+35,8%; почти 1,1 млрд дейін) және Түрікменстан (+16,7%; 3 397,2 млн дейін) көлемдерін ұлғайтты.
ОА-дағы негізгі сауда серіктесі: Өзбекстанға жеткізілім құрылымында негізгі он өнім 52,7% құрайды. Құлдырау төрт позиция бойынша байқалады, оңтүстік бағытта көпжылдық көшбасшының экспорты төмендеді – жұмсақ бидай (-3,3%), сондай-ақ тікбұрышты және шаршы қималы болат дайындамасы (-18,3%), мыс кендері мен концентраттары (-62,7%) және смартфондар (-81,1%). Келесі тауар позициялары өсті: ұн (+18,4%), құрамында азот пен фосфор бар тыңайтқыштар (+115%), орташа көміртекті болат жартылай фабрикаттар (+30,1%), күнбағыс және мақсары майы (+18,1%) және басқа дистилляттар (+51,3%).
Ең жылдам дамып келе жатқан (былтыр жеткізілім көлемі $10 млн-нан асатын) арасында самосвалдар, тоңазытқыштар, пульттер/панельдер және күріш, олардың барлығы 2022 жылы нөлден өсті.
