Ойындар логиканы дамытып қана қоймай, физикалық тұрғыдан жаттықтырды, сонымен қатар қажетті білім беру қызметін де атқарды.
Атқа шабу
Ер қанаты – ат. Қазақ халқы жылқыны киелі санаған. Ежелгі мифологияға сәйкес, жылқының пірі – Қамбар ата.
Жылқы негізгі көлік құралы ретінде қызмет етті, биелер өндіріс көзі болды – қымыз, ет, ал жылқылар – жігіттің мақтанышы және оның байлығының көрсеткіші. Үйір-үйір жылқысы бар байлар ортада сыйлы болды.
Ұлттық ойындар балаларға да, ересектерге де арналған. Ерте заманда қазақ жеріне келген зерттеушілер мен саяхатшылар қазақтардың атқа шабу өнеріне тәнті болған. Ертеде әрбір қазақ жігіті аттың құлағында ойнаған. Қазақтың ат үстінде ойналатын ұлттық ойындары өте көп. Мәселен, көкпар, аударыспақ, жамбы ату, бәйге, қыз қуу, теңге ілу, тымақ ұру.
Көкпар
Көкпар – бүгінгі күнге дейін жеткен ең танымал ойындардың бірі. Оған қатысу үшін жақсы шабандоз болу, ер-тоқымға сенімді болу ғана емес, сонымен қатар жігіттің қуаты мен күші де сыналады. Ептілік пен ақыл-ой қатар сыналады.
Аударыспақ
Ат спорты ойынының негізгі мақсаты – болашақ жауынгерлерді тәрбиелеу.
Қысқаша айтқанда, ойынның мәні – қарсыласпен ат үстінде күресу. Екі жігіт күш пен атқа міну қабілетімен жарысады.
Олар алдымен бір-бірінен 400-500 метр қашықтықта болады. Жеңіс шабандоздың дайындығына да, айла-амалды жетік меңгергеніне байланысты. Ойын бүгінгі күнге дейін танымал, әсіресе, еліміздің оңтүстік аймағында кеңінен таралған.
Теңге ілу
Теңгені іліп әкету үшін ептілік пен дәлдік қажет. Ойыншы қадамын бәсеңдетпестен жерден теңгені іліп әкету керек. Бұл ойын шайқастарда көмектесетін белгілі бір дағдыларды үйретуге бағытталған.
Тымақ ұру
1-1, 5 метр биіктікке бас киімі ілінеді. Ойыншының көзі байланады, ол тымақты қамшымен құлатуы керек. Бұл ойын интуиция мен ішкі сезімді дамытады.
Қыз қуу
Ойын халық арасында кеңінен танымал, көркем шығармаларда майын тамызып, ерекше әсермен сипатталатын әсерлі көрініс. Қазақтың кинофильмдерінде керемет берілген.
Ойынға қыз бен жігіт қатысады. Басында қыз белгілі бір қашықтықта жігіттен озып тұрады. Жігіт қызды қуып жетуі керек. Жігіт жеңсе, қыздың бетінен сүйеді. Ал егер жігіт қызды қуып жете алмаса, онда қыз жігітті қамшының астына алады.
Бәйге
Жарысқа қатысатын жылқылардың жасына байланысты көптеген түрлерге бөлінеді. Бұл тай-бәйге, құнан-бәйге, дөнен-бәйге және ат-бәйге. Бәйге үлкен тойларда өткізіледі, сыйлықтар ұйымдастырушының байлығына байланысты болды. Бәйгеде аты озған жігіт ел алдында ерекше беделге ие болған. Мәселен, Ақан серінің Құлагерінің қайғылы оқиғасы ұрпақтан-ұрпаққа жеткен.
Жамбы ату
Көптеген түркі халықтарында бар осы қызықты ойынның шартына сәйкес, қатысушы белгілі бір биіктікте орнатылған жүлдені атып түсіруі керек. Жүлде салынған сөмке жылқы жалынан есілген арқанға немесе белдікке ілінеді. Оны атып түсіре алған адам жеңеді. Дәлдік пен күш - жеңіске жетудің негізгі критерийлері.
Кеңес жылдарында ойын дәстүрге ұмытылып қалды. Тәуелсіздік алғаннан кейін ол қайтадан өмірімізге ене бастады, күш пен қырағылықпен өлшеуді ұнататындардың сүйікті ойыны. 2014 жылы жамбы атудан алғашқы турнирлер өтті, кейін бүкіл федерация құрылды, халықаралық турнирлер де өткізілді.
Тоғызқұмалақ
Мұнда бастысы – ақыл мен логика. Бір қарағанда қарапайым көрінетін ойын шын мәнінде санада есеп жүргізуге, стратегиялық ойлауға үйретеді.
Ағаш тақтайшада арнайы тоғыз-тоғыздан он сегіз ойық болады, тоғыздың әрқайсысының өз атауы бар. Ұтып алған құмалақтарды салуға арналған қазан болады.
Ойыншыларға 81 құмалақ беріледі. Арифметикалық әрекеттерді орындау кезінде олар мүмкіндігінше көбірек құмалақ жинауы керек. Ойындағы негізгі сан – "9", ол түркілер үшін қасиетті екені белгілі.
Бастапқыда Тоғызқұмалақты қойшылар тікелей жерге тесік қазып ойнады. Кейінірек ойын үйлерге заманауи қалыпқа ие болды. Ол бүгінгі күнге дейін танымал, елде тоғыз құмалақтан турнирлер өткізіледі.
Асық
Қазақ халқында "Асығың алшысынан түссін!" деген ізгі тілек бар.
Қазақ тіліндегі ең жақсы тілектердің бірі осылай айтылады. Асық ойынында сүйек құлаған кезде, қабырғадан тұрып қалса, бұл ең ұтымды позиция болып саналады.
Асық – қошқар сүйегінің бір бөлігі ғана емес, сонымен қатар мұрагердің қасиетті символы. Қазақтар ұлдарды "асықшашар" деп атайды. Ал қыздарды "кестетігер" дейді. Ұл аңсап жүргендерге той-томалақта асық сыйлау дәстүрі бар.
Ересек ұрпақ немерелері пайда болғанға дейін асықтарды жинай бастайды. Ұлы бар ақсақал әшекейленген сүйектерді салып, оларды сіңірден, еттен тазартады. Халық асық көп үйде ұрпақтар, ізбасарлар көп туады деп сенген.
Ақ сүйек
Бұл ойын қошқардың иық сүйегін қажет етеді. Қатысушылар екі командаға бөлінеді, жүргізуші мүмкіндігінше алыс жүреді және сүйекті белгісіз бағытқа лақтырады. Ойыншылар оны табу үшін алшақтайды. Барлығы ақсүйекті іздейді.
Қазақ халқында қыздар тұрмысқа шыққанға дейін жігіттермен еркін кездесе алмады. Ал Ақсүйек бозбала мен бойжеткенге танысатын алаң сыйлады. Бір-біріне ынтызар болған қыз-жігіттер ақсүйек іздеген болып оңаша сөйлесуге мүмкіндік алды. Осылайша, сүйгеніне қосылып та жататын.
