Өткен жылдың соңында Қазақстанда бірінші оқылымда Жаңа бюджет кодексінің жобасы бекітілді. Оның мән-мағынасы жайлы Мәжіліс депутаты, бұрын Қаржы вице-министрі Татьяна Савельева inbusiness.kz тілшісіне берген сұхбатында айтып берді.
– Татьяна Михайловна, 27 желтоқсанда жаңа БК жобасын асығыс мақұлдаудың себебі неде? Оның іске асуына әлі бір жыл бар ғой. Неліктен талқылау жабық топтарда, бұқаралық ақпарат құралдарына шақырусыз/трансляциясыз өтеді?
– Ешқандай асығыстық болған жоқ. Президент 2022 жылы Бюджет кодексін әзірлеу жөнінде тапсырма берді. Оны әзірлеу процесі осы уақытқа дейін созылды. ОҰЖ-ге сәйкес нақты мерзімдер белгіленді. Қыркүйек – Бюджет кодексінің жобасы Парламентке енгізілген ай, ал желтоқсан-оны қабылдау уақыты. 27 желтоқсанда заң жобасының тұжырымдамалық ережелерін талқылай отырып, алғашқы оқылым өтті. Жобаны қарау аяқталмады, салыстырмалы кесте құрылды, оған ұсыныстар әлі де түсе бермек. Түзетулердің бірінші блогы желтоқсан айында Үкіметтің қорытындысына жіберілді, түзетулердің екінші блогы дайындалуда.
Жаңа БК жобасы тұтастай алғанда мемлекеттік қаржыны реттеуге бағытталғанын ескере отырып, оны қарастыру сарапшылардың кең ауқымымен және барлық өңірлердің міндетті түрде қатысуымен Кәсіби талқылау түрінде өтеді. Жұмыс топтарының отырыстарын өткізу кезінде қатысушылар саны қаралатын мәселелерге байланысты жүзден астам болуы мүмкін.
– Сарапшылар жобада мемлекеттік қаржыны басқару тұжырымдамасы мен БК арасындағы мүдделер қақтығысы сақталғанын атап көрсетеді. Осылайша, қаражаттың едәуір бөлігі жұртшылық пен Парламенттің назарынан тыс қалады. Сіздің ойыңызша, қазіргі уақытта бұқара назарынан тыс қаражаттың қанша бөлігі жұмсалады? Неліктен жаңа жобада бюджеттен тыс қорлардың, Ұлттық қордың және оларда жинақталған сомалардың санын ескере отырып, бұл мәселе қайта қаралған жоқ?
– Мүдделер қақтығысы жоқ. Тұжырымдама біз ұмтылатын бағыт пен мақсаттарды анықтайды, ал Бюджет кодексі — оны іске асыру тетігі. Қазір тұжырымдамамен қойылған барлық міндеттер кодекс жобасында іске асырылған жоқ. Мұның бірнеше объективті себептері бар. Солардың бірі — квазимемлекеттік сектордың аяқталмаған реформасы. Осы реформа аяқталғаннан кейін Бюджет кодексіне бюджетті шоғырландыруға байланысты бірқатар нормалар енгізілетін болады.
Сонымен қатар, бюджеттен тыс қорларды шоғырландыру жөніндегі ережелер – бұл бірінші әрі маңызды қадам. Жоба төрт бюджеттен тыс қорды қамтиды. Әрине оның жеткіліксіз екенін түсінеміз, бірақ бюджеттен тыс қорлардың кірістері мен шығыстарын қосу арқылы мемлекеттің активтері мен міндеттемелері туралы объективті ақпаратқа қол жеткізе алмаймыз. Байыпты әдіснамалық жұмыс жүргізу қажет.
– Ұлттық қордан түскен қаражат Парламентке талқылауға шығарылмай-ақ одан әрі де жұмсала беретін бола ма?
– Мәселенің екі жағы бар. Ұлттық қордан берілетін нысаналы трансферттің бағыттары республикалық бюджет жобасына енгізіледі және Парламентте міндетті талқылаудан өтеді. Бірақ мұнда депутаттарды мазалайтын "келіспеушіліктер" бар. Біз түзетулер енгізу мүмкіндігінен айырылдық, өйткені Парламентте бюджетті қарау кезінде Президенттің тиісті Жарлығына қол қойылып қойған. Бір жағынан, бұл дұрыс, өйткені Жарлық жобаларды бюджетке енгізуге негіз болады. Екінші жағынан, депутаттардың өкілеттіктері шектеулі. Сондықтан қазір Президенттің Ұлттық қордың қаражаты есебінен қаржыландырылатын жобаларды іріктеуге қойылатын талаптарды күшейту тапсырмасына қатысты елеулі пікірталас жүріп жатыр.
– Жаңа БК жобасында 3 трлн теңге шығынға жол берілген проблемалық кредиттер қоры туралы ештеңе айтылмаған, "Қазақстан халқына" қоры да сөз болмады. Яғни, бюджеттен тыс қорлардың саны мыналармен шектеледі: мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры, әлеуметтік медициналық сақтандыру қоры, жәбірленушілерге өтемақы қоры, білім беру инфрақұрылымын қолдау қоры. Осылайша, банктер құтқарылған және оларды құтқару үшін қаражат бөлінген жағдайда, бұл мәселелер Парламентке талқылауға салынбай ма?
– Проблемалық несиелер қорына келетін болсақ, ол дағдарыс кезеңінде құрылды, оның нақты мақсаттары болды. Үкімет Қордың одан әрі жұмыс істеу қажеттілігін пысықтауда. Осыған байланысты ПНҚ бойынша нормаларды Бюджет кодексіне енгізу қажеттілігі жоқ. Мәселенің екінші бөлігі банктерді құтқаруға қатысты. Қолданыстағы Бюджет кодексінде банктердің кредиттік портфельдерінің сапасын арттыру үшін нысаналы аудару тетігі жазылған, бірақ жаңа кодексте бұл норма тиісінше алынып, банктерді қолдау мүмкіндігі жойылды.
– Жаңа БК жобасында сот жүйесі қалай қаржыландырылатыны туралы деректер жоқ. Неліктен?
– Бюджет Кодексінің баптарының бірі сот жүйесін қаржыландыру үшін ерекше жағдайларды көздейді. Ерекше жағдай дегеніміз, Конституциялық заңға сәйкес, бұл шығын барлық мемлекеттік органдардың өз қызметін қамтамасыз етуге жұмсаған шығындарының жалпы сомасының 6,5%-ын құрайды.
– БК жобасында "мемлекеттік тапсырманы орындау Қазақстан Республикасының Мемлекеттік сатып алу туралы заңнамасында көзделген конкурстық рәсімдерді сақтамай жүзеге асырылады" деп көрсетіледі. Алайда, мемлекеттік тапсырмалар орындалмай, қаражаттың көп бөлігі игерілген жағдайда не болатыны жазылмаған.
– Мемлекеттік тапсырма қаржыландыру құралы ретінде ашық көрсетілмейді. Кодекстің жобасын талқылау барысында оны алып тастау туралы мәселе көтерілді, бірақ әзірге мұндай шешімді қабылдау мүмкін емес. Өз кезегінде, мемлекеттік тапсырмаларды орындау үшін жауапкершілік Кодексте, ал оларға қойылатын талаптар заңға тәуелді деңгейде жазылған. Депутаттар бұл талаптарды күшейту мәселесін көтеруде.
– 2025 жылдан кейін Назарбаев Зияткерлік мектептері мен Назарбаев Университеті бюджеттен нысаналы салым алмайды. Оларды қаржыландыру қалай жүзеге асырылады?
– 2025 жылдан бастап "нысаналы салым" және "нысаналы аударым" сияқты тетіктер Бюджет кодексінен алынып тасталады. 2024 жыл өтпелі жыл болады және осы жылы Үкімет НЗМ мен НУ-ды қаржыландыру тәсілдерін өзгертуді көздейтін заңдарға түзетулер дайындайтын болады.
Қаржыландыру Парламент алдында міндетті қорғаумен барлық ережелер бойынша жүзеге асырылатын болады. Бұл ұйымдарға қойылатын талаптардың бірі — ашықтық, олар өз бюджеттерін жалпы негізде қорғауы керек.
– АХҚО-ға нысаналы аударымға келетін болсақ, бюджеттен қаржыландыру жалғасвн таба ма?
– Мұнда да ұқсас жағдай, 2025 жылдан бастап АХҚО үшін "нысаналы қаржыландыру" көзделмеген. 2024 жылы олардың одан әрі жұмыс істеуі және қажет болған жағдайда бюджеттен қаржыландыру тетіктерін құру үшін заңнамаға өзгерістер енгізу көзделуде. Біз бірнеше жылдан бері осы ұйымды бюджет есебінен қаржыландыруды тоқтату туралы мәселе көтеріп келеміз. Міндет — АХҚО-ны өзін-өзі ақтай алатын ұйым ету.
– Депутаттық корпус шығындалуға дейін бюджеттерді талдайтын жеке орган құру туралы сарапшылар ұсынысына қалай қарайды?
– Менің ойымша, жеке орган талап етілмейді, өйткені бюджетті алдын ала талдау функцияларын Жоғары аудиторлық палата орындайды. Бірнеше жылдан бері жұмыс істеп келе жатқан республикалық бюджет жобасын бағалау құралы бар. Бұл құрал — ЖАП талдауының қорытындылары көрсетілген және нақты ұсыныстар берілген құжат. Көбінесе бұл ұсыныстар Парламентте бюджетті қарау кезінде түзетулермен жүзеге асырылады. Мысалы, егер ЖАП ұсынымдарына сәйкес шығын қалыптасқан әлеуметтік-экономикалық жағдайға байланысты тиімді немесе орынды болмаса, онда ол азайтылып немесе қайта бөлінуі мүмкін. Бұл құрал өте маңызды әрі Бюджет кодексінің жобасында оны кеңейту қарастырылған. Біріншіден, жергілікті бюджет деңгейіне дейін кеңейту. Екінші бөлімде мұндай талдауды бюджетті қалыптастыру кезеңдерінде ғана емес, оны нақтылау кезінде де қамтамасыз ету қарастырылған. Осылайша, шығындалмас бұрын бюджеттерді талдау құралы қазірдің өзінде бар және ол өз жұмысын атқарып жатыр, мәселе тек оны кеңейтуде.
– Мемлекеттік-жекешелік әріптестік жобаларын қаржыландыруға қатысты заңнама іс жүзінде өзгерген жоқ. Сонымен бірге, Президенттің өзі оларды мемлекеттік сатып алуларға айналатынын айтты.
– Президенттің 2019 жылғы тапсырмаларын іске асыру үшін мемлекеттік-жекешелік әріптестік туралы заңға 2022 жылдың соңында жекелеген жобалар бойынша бюджеттен төленетін төлемдерді шектеу түрінде мемлекет пен жеке сектор арасында тәуекелдерді бөлуге байланысты маңызды түзетулер енгізілді (инвестициялар өз мүлкіне жүзеге асырылған кезде, содан кейін осындай объектіні пайдалану бойынша қызметтер көрсетілетін сервистік келісімшарттар бойынша; егер объект сенімгерлік басқаруға берілсе және инвестор коммерциялық кіріс ала алған жағдайда; инвестициялардың жалпы көлемінің 30% шегінде жобаларды қоса қаржыландыру мөлшерін шектеу).
Бюджет кодексі өз кезегінде МЖӘ жобалары бойынша міндеттемелерді қаржыландыру мәселелерін ғана реттейді.
Үкімет жыл ішіндегі жұмыс нәтижелерін жаңа шектеу нормаларына сәйкес талдайды және қажет болған жағдайда осы саладағы заңнаманы одан әрі жетілдіру жөнінде ұсыныстар енгізеді деп күтеміз.
– Жалпы, сіз жаңа Бюджет кодексіндегі жұмысты қалай бағалайсыз?
– Жұмыс белсенді әрі сындарлы жүргізілуде. Сонымен қатар, депутаттар Үкіметтің Парламентке ашықтық пен есептілікті қамтамасыз ету міндеттерін ескере отырып, бюджет саясатын іске асыру және өзгерту жөнінде түйінді шешімдер қабылдау мәселелерін реттеуге мүмкіндік беретін нормалармен жұмыс істеуде.
Мысал ретінде бюджет тапшылығын жабу үшін Ұлттық қордың қаражатын тиімді пайдалануға мүмкіндік беретін мемлекеттік қаржыны басқару тұжырымдамасына өткен жылы енгізілген өзгерістерді айтуға. Депутаттар мұндай өзгерістер бойынша алдын ала талқылауды міндетті түрде жүргізуді ұсынды.
Дивидендтік саясатқа да қатысты сондай жағдай. Бюджет кодексіндегі нормалар біршама кеңейтілгенімен, дивидендтердің мөлшерін анықтау және дивидендтерден босату Үкіметтің толық құзыреті болып қала береді. Депутаттар мұндай шешімдердің міндетті түрде Парламентте, оның ішінде республикалық бюджет жобасын қарау шеңберінде талқылануын талап етеді. Қазіргі уақытта біз осы мәселелермен жұмыс істеп жатырмыз.
– Сұхбат үшін рахмет.
