12 қазанда ОртКом брифингінде дизель отынының жағдайы туралы Энергетика вице-министрі Әсет Мағауов, "ҚазМұнайГаз" Ұлттық компаниясы" АҚ мұнай өңдеу және мұнай-химия департаментінің директоры Дмитрий Макеев және Энергетика министрлігінің Газ және мұнай-газ химиясы департаменті директорының орынбасары Дәурен Әбілқайыров БАҚ сұрақтарына жауап берді.
Бір қызығы, биылғы жылы салалық министрлік жанармай мәселесіне қоғамдық назардың барлық (тіпті елеусіз) өсуіне жедел жауап берді, бұл әлеуметтік желілердегі наразылық деңгейін анық төмендетіп жіберді.
БАҚ-тың кейбір сұрақтары, жалған сарапшылардың пікірлері осы жылы мені таң қалдырды.
Өткен баспасөз мәслихатында айтылған бір мәселе адамды екіұштылыққа итермелейді. Модератор таныстырған "Адам және заң" деген сайттан Марат Башимов жалынды сөз айтты "...мұның бәрі жеке зауыттар (мұнай өңдеу зауыттары), барлығы пайда табуға мүдделі, мемлекеттік зауыт жасайық, бәсекелестік болады", – деді ол. Тағы біраз сөз сөйлегенінде митинг жариялауға болар еді.
Еске сала кетейін, "ҚазМұнайГаз" мемлекеттік компаниясының бақылауындағы барлық 4 ірі зауыт: "Атырау МӨЗ" ЖШС – 99,53%, "Павлодар МХЗ" ЖШС – 100%, "ПетроҚазақстан Ойл Продактс" ЖШС – 49,72% (Шымкент МӨЗ), "CASPI BITUM" БК" ЖШС – 50% "ҚазМұнайГазға" (ҚМГ) тиесілі.
Қазақстанда МӨЗ айналасында көптеген аңыз өріп жүр. Олар туралы алдағы әр зауыт туралы жазатын бөлімдерімде айтып беруге, сөзімнің соңында олардың болашағының ықтимал нұсқаларын ұсынуға тырысамын.
Павлодар мұнай-химия зауытында (ПМХЗ) өңдеудің жобалық қуаты жылына – 6 млн тонна. 2020 жылы қайта өңдеу 5 млн тоннадан сәл асты. Өткен жылы ҚР-да мұнай өңдеу 15,8 млн тоннадан асты, яғни Павлодар зауыты елдегі мұнай өңдеудің үштен бір бөлігін қамтамасыз етеді. 2020 жылдың қорытындысы бойынша, ПМХЗ республикалық және жергілікті бюджеттерге 46,4 млрд теңге салық және төлемдер төледі. Павлодар қаласының бюджетіндегі ПМХЗ салық төлемдерінің үлесі – 55%.
Ал 2019 жылдың қараша айында ҚМГ-ның ықтимал болашағының болжамын ұсындым.
Материалдар жалпы 32 мың рет қаралды. Мен бес-он жылдан кейін ҚМГ не болуы мүмкін деген сұраққа жауап алу үшін осы материалдарды оқуды ұсынамын.
1. ҚМГ үшбұрышы
28 қазанда ҚМГ ПМХЗ жөндеу жұмыстарын мерзімінен бұрын аяқтау туралы релиз шығарды: "Жөндеу барысында зауытта колоннаны ауыстыру, мұнайды бастапқы өңдеу өндірісінде сутегі бар газ бен су қайнатқыш желісін жөндеу, пештердің газ кірісін, трансферлік желіні, сепараторларды және мұнайды терең өңдеу өндірісінде қосарланған жылу алмастырғышты ауыстыру және басқа да бірқатар жұмыстар жүзеге асырылды".
Осы жылы зауытта жөндеу жұмыстары үш рет жүргізілді, мен ПМХЗ-ны тез жұмыс істегені үшін мақтағым келді, ол туралы мынадай релиз шықты: "Павлодар мұнай-химия зауытында жөндеу жұмыстары жүргізілгеннен кейін дизель отынын гидротазалауды қоспағанда, барлық технологиялық қондырғылар іске қосылды (ГО ДТ). ТҚ МО жабдығын іске қосу кезінде компрессордағы жаңа қосалқы бөлшектің ақауы анықталды, ол бұрын жөндеу кезінде ауыстырылған болатын. Қазіргі уақытта анықталған ақауларды жою бойынша жұмыстар жүргізілуде. Дизель отынын гидротазарту қондырғысын іске қосу 6 қарашадан басталады, бұл бұрын жоспарланған мерзімге сәйкес келеді".
Естеріңізге сала кетейін, зауыт 1978 жылы салынған. Ал Атырау МӨЗ-і – 1945, ПҚОП – 1985 жылы салынған. 2017 жылғы желтоқсанда ПМХЗ жаңғыртуды аяқтады, нәтижесінде зауыт Евро-4 класты отын шығара бастады.
ПМХЗ ресми сайтында мынадай абзац келтірілген: "Елдің мұқтаждықтары үшін қажетті көлемде мұнай өңдеу, нормативтік құжаттардың талаптарына сәйкес келетін мұнай өнімдерін өндіру, Jet А-1 маркалы авиаотынды және қысқы дизель отынын шығаруды игеру – осы жұмыстарды апатсыз атқарып шығу бүгінгі күні ПМХЗ үшін басымдық. Honeywell компаниясының үздік халықаралық тәжірибесін қабылдай отырып, кәсіпорында пайдалану сенімділігін қамтамасыз ете отырып, жабдықтарға техникалық қызмет көрсету және жөндеу жүйесі енгізілді, бұл өндірістерге жөндеу аралық кезеңмен жұмыс істеуге мүмкіндік береді".
Жазда ҚР Президенті Қазақстан МӨЗ-індегі жөндеуаралық интервал кезеңін сынға алды.
ПМХЗ-да жөндеу жұмыстары аяқталды, бірақ толықтай емес. "Пәтерді жөндеу үшбұрышы" дегенді естуіңіз бар шығар. Олар: арзан, тез, сапалы. Айтқым келгені мынау, нашар дүние арзан болады әрі тез дайындалады. Ұзақ дайындалған нәрсе арзан және сапалы болады. Ал қымбат нәрсе тез әзірленеді және тиімді болады.
2. ҚазМұнайГаз басшыларының өзіне қауіпті
Әдетте ҚМГ-ның еншілес және тәуелді ұйымдарының басшыларын елімізде ешкім ерекше білмейді. Мүмкін олар қоғамдық пікір талқысына түскісі келмейтін шығар, мүмкін ұлттық компанияның өзі осылай болғанын қалайтын шығар.
Өкінішке қарай, біздің зауыттардың да басшыларын ешкім білмейді. Тек Талғат Байтазиевті және оның Mansory көлігі бар, "Молдавия металлургия зауытын" сатып алып, елден көшіп кеткен ұлын таниды.
Байтазиевтің өзі БАҚ-қа зауыттың сатып алушысы емес, тек өндірісті жолға қоюға және қаржылық қызметті ретке келтіруге шақырылған "дағдарыс жетекшісі" екенін хабарлады. Кейін Байтазиев БАҚ-қа өзін қашқын қазақстандық олигарх деп санамайтынын және чехиялық футбол клубын 50 млн еуроға сатып алмайтынын түсіндірді. Айта кетейік, ол Атырау МӨЗ-ін сегіз жыл басқарған.
Мен ПМХЗ топ-менеджерлерінің өмірбаянын қарап шықтым. Бас директор – Алсейітов Оспанбек, 1964 жылы туған. 1992 жылдан бастап ПМХЗ-да оператор лауазымынан бастап директорға дейін жұмыс істейді. 2 жыл "ҚазМұнайГаз-өңдеу және маркетинг" АҚ мұнай өңдеу департаментін басқарды, 2018 жылғы 22 желтоқсанда ПМХЗ бірінші басшысы болып тағайындалды. Көптеген марапаттары бар. Менің ойымша, бұл шынымен кәсібилік.
Әліпбаев Саятай 1969 жылы туған. Зауытта 1993 жылдан бастап істейді. 2020 жылдың 16 қыркүйегінен бастап – бірінші орынбасары.
Баймұханов Ермек 1986 жылы туған. 2018 жылдың қыркүйегінен бастап – Корпоративтік функциялар бойынша орынбасары.
Қожекбаев Дүйсенбек 1962 жылы туған. 1989 жылдан мұнай өңдеу саласында Басқарма мүшесі.
Аникина Оксана 1977 жылы туған. 2018 жылдың мамыр айынан бастап Басқарма мүшесі.
Кәрібаев Асылбек 1977 жылы туған. 2019 жылдың қазан айынан бастап Басқарма мүшесі. Мұнай-газ саласында еңбек жолын 1989 жылы "ЛУКОЙЛ" зауытында бастаған. Сондай-ақ "ҚазМұнайГаз Өнімдері" ЖШС-ін басқарған.
Сайттан ЖШС Бақылау кеңесі туралы ақпарат таппадым, бірақ әдетте еншілес компаниялардың ЖО/ДК ҚМГ-нің өзінің орта және жоғары буынының басшыларынан тұрады.
Жеке өзім зауыт басшыларының кадрлық құрамына қатысты сұрақтарым жоқ. Өмірбаяндар бойынша қысқаша сипаттама да олардың құзыреттілігіне күмән тудырмайды. Алайда қоғамдық салада топ-менеджерлер жоқ.
Атырау МӨЗ-індегі төтенше жағдай мен айтылған сыннан кейін Қасым-Жомарт Кемелұлын зауыттың бас директорын ауыстырды, бірақ басқарушылар командасын ауыстырмады.
Қазақстандық МӨЗ-де екінші апат болған жағдайда, бір бас директорын қоғам алдында құрбандықа шалу жеткіліксіз болуы мүмкін. Барлығы "мәселе жүйелі сипат ала бастады" деген тақырыппен жаза бастайды. Менің ойымша, еншілес және тәуелді ұйымдарының басшылары туралы жария етпеген ҚМГ-ның топ-менеджерлері өздерін тәуекелге тігіп отыр, қоғам сыны тікелей өздеріне бағытталады.
Біраз жыл бұрын "әлемдегі ең қауіпті мамандықтар – өрмекші-адам болу, ғарышкер болуы және Қазақстан энергетика вице-министрі болу" деген әзіл шығып еді ғой. Енді бұл қатарға МӨЗ басшыларын да қосуға болатын сияқты.
3. Зауыт деген Чернобыль ме?
"Чернобыль" сериялын бәрі көрген шығар деп ойлаймын, онда апат туралы көпшілік алдында айту қаншалықты қорқынышты екені айқын көрсетілген. Айта кету керек, дәл осындай жағдай жыл басында Атырау МӨЗ-інде болған еді. Әлеуметтік желілер мен қала тұрғындары апат туралы алдымен біліп қойды.
Сірә, бұл фактілерді жасыруға болмайды. Олар экологияға зиян келтіріп жатпаса да, жасырғаннан кейін қоғамда ажиотаж болуы ықтимал.
Зауыттар ақпараттық көлеңкеде өткізген жылдар қоғамдық пікірге әсер етті. Зауыт – бұл оңай нәрсе, бәріне түсінікті, онда күрделі ештеңе жоқ.
Шындығында, бұл күрделі механизмдер, 24/7 үздіксіз жұмыс, бір процесс шамалы "бұзылса" бәріне әсер етеді, бірақ оны кім біліп жатыр? Бізде әлі күнге дейін дизель – бұл бензиннен арзан тұратын мұнай өңдеудің қалдығы деп ойлайды.
Қарсы дәлелдер келтіруден шаршадым. Бұл жоғары технологиялық өнім, әлемнің барлық елдерінде дизель бензинге қарағанда қымбат тұрады.
Зауытқа арналған жабдық, қосалқы бөлшектер және т.б. Қазақстанда өндірілмейтінін түсіну маңызды. Оларға шетелден тапсырыс беруге тура келеді. Менде туындайтын сұрақ: Зауытта немесе мердігерлерде қандай қосалқы бөлшектер, жабдықтар бар, сонымен қатар зауыттардың бірінде апат болған жағдайда дайындау қанша уақытты алады?
"Самұрық-Қазына" ҰӘҚ холдингін сатып алудың қолданыстағы ережелері кезінде мұндай сатып алу проблемалы болуы мүмкін. Бірақ шарттар, шетелдік өндірушілермен байланыс, "кеңейтілген кепілдік" болуы керек. Мүмкін, бар да шығар. Бірақ біз бұл туралы білмейміз. Мүмкін, білуге болмайды. Алайда ендігі шындық мынадай. Зауыттар мұқият қадағаланады.
4. Апат болған жағдайда не істейміз?
Қаңтарда Атырау МӨЗ-інде форс-мажорлық жағдай орын алды. БАҚ зауытты іске қосуға 20 рет әрекет жасалғаны туралы хабарлады (сол айда), бірақ энергия жетіспеді. Технологиялық іркіліс нәтижесінде зауыт шамамен 200 мың тонна дизель отынын өндірмеген және біз мұның ПМХЗ жөндеу жұмыстары басталған кезде ішкі нарықта қалай көрініс тапқанын да көрдік.
Ішкі нарық кез келген жаңа форс-мажорлық жағдайдан шыға ала ма? Бағалар қанша өсуі мүмкін? Ықтимал болжамды моделі бар жеке материалды кейінірек жариялаймын.
Баға? Әрине, мұндай жағдайда баға өседі. Кез келген төтенше жағдай әрдайым толқуды қосатынын түсіну керек. Мысалы, қазір Ресейден келген жеткізушілер ҚР-да дизель мен авиаотынды бағасына қарай сыйақымен ғана сатуға дайын.
5. ПИК, әкімдік және Энергетика министрлігі
Білесіз бе, қазір Қазақстанның тұрғын үй кешендерінде ПИК-тен ОСИ-ге (мүлік иелерінің бірлестігі) көшуде.
Өткен аптада біздің үй жалдаған сантехник бірнәрсені дұрыс істемей, біраз мәселе туындады. Су қысымы төмендеді, мәселе сорғы жабдықтары немесе құбырларда болса керек.
Сұрақ: Әкімдік бұған кінәлі ме? Жоқ. Әкімдік сумен дұрыс қамтамасыз етеді.
Энергетика министрлігі МӨЗ-де кезекті немесе кезектен тыс апат болған жағдайда кінәлі бола ма? Жоқ. Энергетика министрлігі бейінді ведомство ретінде қазақстандық зауыттарды мұнаймен қамтамасыз ету үшін жағдай жасайды.
Министрлік мұнай өңдеу зауыттарының немесе ҚМГ басқа ЕТҰ (еншілес және тәуелді ұйымдардың) қаржы-шаруашылық қызметін бақыламайды. Ал қоғамдық "түсінікте" Энергетика министрлігі бәріне жауап беруі керек.
Мен бұған дейін Мұнай экспорттаушы елдер ұйымы (МЭЕҰ) елдері және олардың саланы басқару құрылымы бойынша аналитика жаздым. Онда былай дедім. Кейбір елдерде Энергетика министрі Ұлттық компанияның директорлар кеңесінің төрағасы болып табылады. Бұл саланың (осы елдердің) тығыз байланысы мен дамуын қамтамасыз етеді. Мүмкін уақыт өте келе біз осы модельге келерміз.
6. Қысқаша қорытынды
А. байланыс орнату өте маңызды. Қоғам зауыттардағы және басқа объектілердегі оқиғалар туралы жаңалықтарды мессенджерлердегі анонимдік телеграмм-арналардан және смс-хабарламалардан емес, тікелей дереккөзден білуге тиіс. Атырау МӨЗ-і, мысалы, зауытта ТЖ болғаны туралы хабарлар мен видеолар әбден тараған соң ғана бұл ақпаратты растады.
В. Мен бұған дейін де зауыттардың және олардың басшыларының жария еместігі туралы айттым. Мысалы, 5 жыл ішінде Atameken Business телеарнасының бағдарламасына бірде-бір өкіл келмеді және зауыттардың қызметі, жаңғырту, жоспарлар және т.б. туралы айтқан жоқ. Бұл "Қазмұнайгаз" үшін тәуекелдер тудырады. Егер ешкім кәсіпорын басшыларын білмесе, апаттың салдары мен сұрақтарына кім жауап береді?
С. Ішкі нарық үшін жанар-жағармай жеткіліксіз болған жағдайда, баға өсетіні сөзсіз. Алайда қандай да бір ТЖ жағдайында зауыт иелері экономикалық субъектілер мен автокөлік иелерінің шығындарын өтеуі және абсорбциялауы тиіс пе? Егер сіз барбершоп жұмысына наразы болсаңыз, әкімші келесі жолғы шаш алуыңызға жеңілдік ұсынғаны дұрыс қой? Менің ойымша, бұл да осы мысал секілді нәрсе.
D. Жылдың басында және күзде мұнай өнімдері нарығындағы дағдарыс мұнай трейдингіндегі шағын және орта бизнес проблемаларды шешпейтінін тағы да растайды. Қазан айында мен мұнайдан басталып, жүздеген миллиард доллар айналымы бар шикізат тауарлары мен азық-түліктің кең ауқымына дейін жеткен әлемдік ірі трейдерлердің даму тәжірибесі туралы жаздым.
Қазір біз ресейлік өндірушілер қазақстандық компанияларға мұнай өнімдерін нетбэк-ке үстеме ақымен (тасымалдау мен алымдарды шегергендегі экспорттық баға) ғана сатуға дайын екенін көріп отырмыз, яғни дүрлікпе мен тапшылық қазақстандық желілер үшін сатып алудың неғұрлым жоғары бағасына айналды.
ҚР-ға отын әкелуге ешқандай шектеулер жоқ, тіпті біз де мұнай өнімдерінің партиясын сатып алып, Қазақстанға әкеле аламыз. Сонымен қатар Энергетика министрлігі өткен жылы Ресей Федерациясымен бірге индикативтік жоспарға 500 мың тонна дизель отынын сатып алуды көздеді (10 айда осы көлемнің жартысына жуығы таңдалды).
Әдеттегі дүрлігулердің алдын алуға бола ма? Ірі бизнес ресейлік жеткізушілермен ұзақ мерзімді келісімдерге қол қоя алады және ай сайын аз көлемді таңдай алады, кейбір кезеңдерде біздің төмен бағаларымызға байланысты минус жұмыс істейді, бірақ жыл қорытындысы бойынша бұл шығындарды ішкі нарықты тұрақтандырып, жоғары бағалармен өтей алады.
Әрине, мұнай трейдингіндегі шағын бизнес мұндай опцияларға қабілетті емес, өйткені ол қысқа мерзімді пайдаға ғана бағытталған.
Мұндай жағдайды күрделі айналым капиталы, несие тетігі және сауатты аналитикасы бар ірі бизнес қана жеңе алар еді.
E. Мемлекеттен – жеке тұлғаға. Қараңызшы, осы жылдың басында Атырау МӨЗ-інде апат болды. ПМХЗ-да жабдықтардың бір бөлігі әлі іске қосылмады. Ал ПКОП-те барлық нормалар, жөндеу жұмыстары жоспарлы режимде өтті.
"ПетроҚазақстан Ойл Продактс" ЖШС көмегімен қыркүйек айында жаңа мұнай-химия өндірісі-метил-трет-бутил эфирін өндіру зауыты ("Шымкент химиялық компаниясы" ЖШС) іске қосылды.
Сонымен қатар жөндеу жұмыстарының бағасы, зауыттарды пайдалану құны – өте құпия ақпарат екенін айтып өтейін. Мен оны жария түрде кездестірмеппін.
ПҚОП акционерлері – қытайлық CNPC мен ҚМГ (49,72%). Оның бірінші басшысы – Цзян Ши. Егер ПКОП-та барлығы жоспарлы режимде жүріп жатса, бұл Шымкент МӨЗ-ін жақсы басқарады дегенді білдіре ме? Өткен жылдары саланы одан әрі дамыту үшін біздің МӨЗ-дерді жекешелендіру жоспары айтылды. Бұл мәселе қайтадан жаңартылуы мүмкін.
P.S. біздің үйдегі сорғы жабдықтарына қатысты проблемалардан кейін, ОСИ тұрғындардан ақша жинау керегі туралы мәселе қойды. Ал МӨЗ-ді жөндеу үшін біз қандай "мақсатты алым" төлейміз?
Автордың пікірі редакцияның көзқарасымен сәйкес келмеуі мүмкін
