Ұлттық банк ұсынып отырған тәуекелге-бағдарланған қадағалау тетігі қаржы ұйымдары өз мойындарына алып отырған несие тәуекелдерін нақты бақылауды жүзеге асыратын болады.
Бүгінгі таңда Қазақстандағы барлық қаржы ұйымдарының несие тәуекелін бағалайтын дербес үлгісі бар. Мысалы, банктер жеке қарыз бергенде кепілге қойылған мүлікті ескеріп, провизия мөлшері туралы шешім қабылдайды.
Инвестиция мен несие, сауда дебиторлық берешекті қалыптастыратын резервтерді есептеуде болжалды несие шығындарын есепке алу - биылдан бастап қабылданған МСФО 9 стандарты талаптарының бірі болып табылады. Болжалды несие шығындарын жаңа стандартқа сәйкес есептеу болжам сараптамасына өзгерту енгізуді талап етеді.
Сондықтан несие ұйымдары өздерінде жеке ішкі рейтингтік жүйені жасау керек. Ол қаржы ұйымдарының несие беру прцесіндегі несие тәуекелін бағалауда немесе жеке инвестициялық портфелді қайта бағалауда қолданылатын болады. Ішкі рейтингтеу жүйесі несие тәуекелдерін басқарудың ажырамас бөлігі болуға тиіс.
Бастапқыда үлгілер Базель комитетінің банктердің жеке капиталының жеткіліктілігі есебін талап еткен Базель II талаптарына сәйкес дефолт болудың ықтымалдығын тануға есептелген болатын. Осыдан кейін рейтингтің қандай да бір сыртқы шкаласына байланыстырылған ішкі рейтинг пайда болды. Мысалы, рейтингтік агенттік.
S&P Global Market Intelligence өкілдерінің ақпараты бойынша, Ұлттық банк осындай скорингтік үлгілерді қаржылық ұйымдардың несиелік сапасын бағалауға қолданбақшы.
"Банктік қадағалау жөніндегі Базель комитеті ішкі рейтингтер жүйесін қолдануды ұсынады және еуропа елдері осы үлгіге бірте-бірте көшіп жатыр. Қазақстанның Ұлттық банкі біздің үлгілер қалай жұмыс істейтінін көрмек болды және оны өздерінде қолдану ойы бар. Реттеушінің үлгіні нарыққа талап ретінде қаншалықты қолданатынын реттеушіден сұраған жөн", – деді S&P Global Market Intelligence несие тәуекелдерін басқаруға арналған шешімдер бөлімінің директоры Ирина Неустроева abctv.kz-ке.
Сондай-ақ ол S&P скорингтік үлгісін қолданғысы келетін қаржылық ұйымдар өздерінің контрагенттерін тексере алатынын да айтты. Үлгі несие тәуекелін бағалаудың қалыптастырылған әдіснамасын ұсынады. Әдіснама орталық банк және қаржылық ұйым немесе банк, яғни контрагенттің несие тәуекелін бағалауды қажетсінетін кез келген ұйым үшін бірдей. Ал S&P Global Market Intelligence өкілдері бұлар туралы әрқайсысына жеке-дара сөз қозғау қажет деп скорингтік модельдің құны қанша болатынын айтпады.
Жаңа скорингтік модельдер несие тәуекелін бағалау процесін функционалды етуге тиіс.
"Банк сарапшысына жеке дайын үлгіні беруге болады, ол оны ақпаратпен толтырады. Оның жұмысының қорытындысы мен сапасы орындаушының құзыреті мен банк талабына тәуелді болады, – деп атап кетті Ирина Неустроева. – S&P банктің қазіргі атқарылған жұмыс көлемін жаһандық көлемде қолданылатын әдіснамаға ауыстыруды ұсынады. Мысалы, мұндай әдістеме бойынша S&P рейтингтік агенттігі несие рейтингтерін жасайды. Рейтинг жасау әдісін қалыптастырып қарапайым форматта ұсындық. Бұған қосымша әрбір банк моделтге өздерінің жеке тәуекел жүйесін біріктіре алады. Түймешікті басып, нәтижені алуға болады".
Тәуекелдерді бағалаудың бірыңғай әдіснамасы банктер статистикасын реттеушінің статистикасымен мақұлдау мүмкіндігін және олардың айырмашылығы туралы әңгіменің болмауына кепіл бола алады ма – басты мәселе сонда. Өйткені коммерциялық банктер мен орталық банкте реттеушінің банктерден алатын қаржылық мәліметі жеткілікті ме, ең бастысы мұндай ақпараттың сапасы қандай деген сұрақ жиі туындайды.
"Барлығы реттеушінің шешіміне байланысты болады, егер реттеуші бақылауына алынған банктердің S&P сыртқы рейтингтер жүйесіне көшкенін қалайтын болса, онда тәуекелдерді бағалаудың айтарлықтай сәйкестендірілген жүйесі пайда болады, деп есептейді S&P Global Market Intelligence өкілдері. – Егер орталық банк әр банктегі сыртқы рейтинг жүйесінің қалай ұйымдастыру керектігін көрсетуге реттеуші құқы жоқ деп есептейтін болса, онда әр банк қандай модельді пайдаланатынын өзі шешеді".
Негізінен, Қазақстан Даму банкі өзінің жобалық қаржыландыру тәуекелдерін бағалауда S&P сыртқы рейтингтер моделін қолданып жүр. Ал Ұлттық банк модельді енді сынақтан өткізуге кірісті.
Сонымен қатар, егер оған нақты және шындыққа сәйкес келетін сандарды салмаса, тіпті ең жақсы деген модельдің өзі тиімсіз болады. Модель – банктерді тәуекел дәрежесіне қарай есептеп, саралайды. Егер банктер өздері туралы сапалы ақпаратты ашып көрсетпесе, модель қаржы секторындағы жағдайды еш жақсартпайды. Егер банк өзі жайлы ашық ақпарат беретін болса және реттеушімен бекітілген зерттеу мерзімі жеткілікті болса, онда сыртқы рейтингтер жүйесі күтпеген жағдайды болдырмауға көмектесе алады.
"Контрагенттің неиес сапасын анықтау мерзімділігі жеткізіксіз болғанда, банктің құлдырауында тосын жайт туындайды. Егер мониторинг әр тоқсан сайын болатын болса, онда күтпеген тосын жайттың орын алуы айтарлықтай аз болады. Жоба операциялық кезеңінде болғанда, оған жылына бір рет қарауға болады. Ал жоба тек басталып келе жатқанда, оған жиі қарап отыру керек. Мониторингтің кезеңділігі күтпеген жағдайдан қандай да бір жағдайда сақтандырады, кезеңділік ықтимал тәуекелімен анықталады. Орын алуы мүмкін дефолт болжамының нақтылығы жайлы айтар болсақ, онда банк өз жағдайын қаншалықты ашып көрсететіні маңызды. Өйткені банк мұны жасамауы да мүмкін", – деді Ирина Неустроева.
Жаңа әдістерді қолдану несие тәуекелін бағалау тәсілін өзгертуге және қаржы секторын мұндай тәуекелдермен жұмыс істеудің белсенді сатысына көшіруге тиіс. Дегенмен, сыртқы рейтингтер жүйесі қалай да бірыңғайланатын болады деп күте беруге болады.
Гүлназ Ермағанбетова, Татьяна Батищева
