Соңғы 15 жылда Қазақстан 2021 жылға қарай бюджеттің ашықтығы рейтингінде өз позициясын айтарлықтай жақсартып, 38-баллдан 63 баллға дейін көтеріліп, осы көнсеткіште тоқтады. Бірақ та, соңғы үш жылда мемлекет ашықтық мәселесінде тоқырауға ұшырады. Осы орайда көрші елдер 2023 жылғы бюджеттің ашықтық индексінде жоғары көрсеткіштерді көрсетті: Грузия – 87, Әзербайжан – 67, Ресей – 66, Түркия – 64.
Осындай деректерді сейсенбі күні халықаралық бюджеттік әріптестік бюджетінің ашықтығының әлемдік рейтингі бойынша өткен баспасөз конференциясында мемлекеттік қаржы жөніндегі қоғамдық кеңестің мүшесі және “Сандж” зерттеу орталығының директоры Жанар Жандосова айтты, деп хабарлайды inbusiness.kz сайты.
Қазақстан көрсеткіштерінің талдауы көрсеткендей, негізгі мәселе бюджет жобасында жатыр, онда көрсеткіштердің көпшілігі нөлдік деп бағаланады. Шығыстар мен кірістер жөніндегі бюджетте тарихи деректердің болмауы негізгі мәселенің бірі. Бұл әртүрлі жылдардағы бюджеттерді салыстыруға, бюджетті жоспарлау мен орындаудағы қателіктерді анықтауға кедергі келтіреді. Сонымен қатар мемлекеттік борыштың өсуі мен оған қатысты пайыздар туралы деректер ұсынылмай келеді.
ХВҚ сүйене отырып Халықаралық бюджеттік әріптестік тарихи деректерді бюджет жобасына енгізу қажет деп есептейді. Тағы бір кемшін тұсы – жалақы, тауарлар мен қызметтер, трансферттер және т.б. сияқты шығындардың әртүрлі санаты туралы ақпарат беретін шығыстардың экономикалық классификациясының болмауы.
“Заңнамамыздағы ең үлкен олқылық – жоғары аудиторлық палата басшысының Парламенттің немесе сот билігінің келісімінсіз ауыстырылу мүмкіндігі, бұл бұрынғы және жаңа президенттер кезінде болған”, - деді Жанар Жандосова.
Бұдан бөлек бюджеттен тыс әлеуметтік қорлармен жұмыс істеуде ашықтықтың болмауы, актуарлық есеп айырысулар, салықтық шегерімдер және нысаналы кірістерді бағалау бойынша деректердің болмауы да байқалады.
“Сандж” басшысының мәлімдемесіне сәйкес, активтерді қайтаруға қатысты қорлар бойынша жұмыс ашық емес. Елдің бюджетінде демографияның 10-15 жылдағы бюджеттік жүктемеге әсерін болжау, салық шегерімдері және экологиялық және басқа айыппұлдар сияқты мақсатты кірістерді бағалау сияқты актуарлық есептеулер туралы деректер жоқ. Бір жылға бекітілген бюджет 7-8 рет түзетуге ұшырайды, салдарынан 2022 жылға арналған нақтыланған бюджет шығындар бойынша 2 трлн және кірістер бойынша 3 трлн бекітілгеннен ерекшеленеді, бұл бюджетті жоспарлаудың жеткіліксіздігін аңғартады.
"Бюджеттің ашықтық индексін 80 баллға дейін және жұртшылықтың қатысу деңгейін 40 баллға дейін жұртшылық үшін бюджет туралы ақпараттың қолжетімділігін жақсарту, бюджетті қалыптастыру кезінде тұрғындармен кеңестер жүргізу, сондай-ақ шығыстар мен кірістер бойынша шешімдер қабылдау кезінде халықтың пікірін ескеру арқылы қол жеткізуге болады. Бұл мемлекеттік қаржыны басқаруда үлкен ашықтық пен жауапкершілікті қамтамасыз етуге серпін береді", - дейді Жандосова.
Сонымен қатар сарапшы бюджетті талқылауға әр түрлі кезеңдерде жұртшылықты тартуды жақсарту, қоғамдық тыңдаулар өткізу және азаматтық қоғамның ұсынымдарын ескеру қажет деп санайды. Кірістер мен шығыстар туралы шешім қабылдау кезінде халықпен кеңесу, балама макроэкономикалық және фискалдық болжамдарды ескеру маңызды.
