Қазақстанда ұсақ және орташа фермерлерге ауыл шаруашылық кооперативтеріне бірігу керектігі туралы түсінік күн санап арта түсуде. Ақмола облысының астық холдингі осындай бірлестіктің бірі болды. Бірлестік мүшесі болудың қандай жақсы жақтары бар екендігі жайында холдинг төрағасы Ербол Тәшенов abctv.kz-ке айтып берді.
-Сіздің бірлестікке мүше болғандарға шаруашылықтың территориясы және көлемі бойынша шектеу бар ма?
- Бізде 500 гектар жері бар шаруашылықтар да бар. Ешқандай шектеу жоқ. Ең басты талап- жұмыс тәжірбиесі, техникалық парктің, инфрақұрылымның болуы. Біз жыл соңында жабуымыз керек болатын айналым қаражатын ғана қаржыландырамыз. Біз тек Ақмола облысында ғана емес, сонымен қатар Солтүстік Қазақстан облысының жақын жердегі шаруашылықтарында да жұмыс істейміз. Себебі, олар біздің шекараға жақын. Кооператив мүшелігіне кіру үшін ең басты талап- бұл кәсіпорынның шындығында да тәжірбиесі, техникалық паркі бар екендігін айтатын жұмыс жасап жатқан кәсіпорындардың ұсынысы.
- Сізге өздеріңіздің элеваторларыңыздың болуы үшін шаруашылықтың бір немесе екі ауданда болғаны тиімді ғой. Осы ретте көлік мәселесі күшпен шешілуде...
- Жақсы сұрақ. Біз қазір Көкшетау қаласының жанында бір комбинат қоюды қарастырудамыз. Содан кейін территориялды түрде қарастыратын боламыз. Бұл элеватор болады. Астықты, зәйтүнді өңдеу жоспарда бар. Бұл жердегі қатысу ерікті түрде жүреді, кімге тиімді болса, сол кіреді, ал кімге тиімсіз болса, шығып кете алады. Бұл жерде шектеу қою жоқ. Ең бастысы ол жұмыс істеуі керек. Біздегі адамдардың көбісі бірбеткей, олар өндіріске қызығушылықпен қарайды. Тұқымды жерге отырғызып, оның тұқымдық жүйесінің өзгеруін бақылау соншалықты қызықты жұмыс. Біз дәл осындай адамдарды жинап, Ш.Уәлиханов атындағы аграрлық университеттің қатысуымен бірлесіп тәжірбие жүргізудеміз. Бізге кадрлық әлеуетті көтеріп, студенттердің өндіріске деген қызығушылығын ояту керек. Студент теориялық білімді алып болған, бірақ кейін қалада қалған адам. Ол өндірісті көрмейінше, қызығушылығы болмайды. Студенттерді практикаға тартқаннан кейін олардың үлгерімі артты. Содан кейін университеттің ректоры маған алғысын білдірді, себебі, практикадан кейін олар теорияға басқаша қарай бастаған.
- Кооперативтердің қазіргі көлемі қандай?
- Жалпы егістік 400 мың гектар, бидай-260 мың гектар. Біз тек бидаймен ғана қалмай, белгілі көлемге тапсырыс бойынша, мысалы келесі жылға зәйтүн майын жеткізуді міндетке алып отырмыз. Біз қазір келіссөздер жүргіздік, майлы дақылдардың бірі зәйтүнді енгізгіміз келіп отыр. Оның ауыспалы егін үшін маңызды екенін, сонымен қатар, кейбір өсімдіктердің санитар сияқты жұмыс істейтінін ескере отырып, біз оны бірте-бірте айналымға жібермекпіз. Ең бастысы- өткізу. Барлығын өндіруге болады, алайда барлығы бірдей сатыла бермейді. Ең бастысы- кәсіпорынның тапсырыс бойынша өнімді шығаруда көретін пайдасы.
-Қандай көлем сөз болып отыр, сатып алушылар кім?
- Тұтынушы жылына 1 млн. тонна алады. Бұл Еуропа мен Бразилиядан сатып алатын калинград зауыты. Фирма "Содружество" деп аталады, бас компаниясы Мюнхенде орналасқан. Келесі жылдан бастап егін алқабының шамамен 10%-на майлы дақылдарды өсіруді жоспарлап отырмыз.
- Яғни, сол он пайыздан жинағандардың барлығын Калининградқа жібересіздер ма?
- Иә. Бұл шамамен 40 мың тонна.
-Олар қандай да бір алдын-ала төлем жасайды ма?
- Біз алдын-ала төлем туралы келіссөздер жүргізудеміз. Бізде келіссөздер жүруде, олар банктік кепілмен қорландыруға да көмек көрсете алады. Ең бастысы, бізде кепілді өтімнің болуы. Біздің айтып отырған зәйтүн майымызды ешкім қолданбайды. Бұл ТМД елдері ішіндегі жалғыз тұтынушы деуге болады.
- Тұқым қайдан алынады?
- Тұқымды олармен бірлесіп Ресейден аламыз.
-Сіздер бидайды Ресейге тасымалдап көрдіңіздер ма?
- Қазірдің өзінде экспортқа шығардық. Бірінші партия 10,5 мың тоннаны құрады, оны желтоқсан-қаңтар айында тек Ресейге ғана тасымалдадық. Азия елдеріне 5 мың тоннадан шықты. Ірі комбинаттар фермерлермен келіссөздер жүргізбейді, себебі оларға ай сайын жоспарлы 10 мың тонна астықты ғана жеткізу керек, кооперативтердің басымдылығы осы жерде көрінеді. Біз, кооперативтер ғана мұндай келіссөздерді жүргізіп, осындай тұтынушылармен жұмыс істеудеміз.
-Бұрын Ресейге шығарылатын экспорт қымбат теңгемен шығарылатын. Ал қазір бағам түсіп бір рубль үшін 5,2 теңгеден төменге түсті. Қазір Ресейге экспорт шығару қаншылықты тиімді?
- Бізге негізгі шекарамыз Ресеймен шектесетіндігін және олардағы халық саны бізден 10 есе көп екеніне назар аударған жөн. Сол себепті олар үлкен тұтынушы. Біз импортқа басымдылық жасадық, ал негізінде керісінше бізге экспортқа аса мән берген дұрыс. Өндірісті қозғау үшін бізге экспортқа мән берген дұрыс. Ал бұл үшін экономикалық мотивация қажет. "ҚазАгро" институты мал шарушылығын дамытуда көптеген қаржылық өнімдерді дайындады. Байқап отырсаңыз, қаржылық өнім болғанымен, соңғы жеті жылда ешқандай жаңа стартаптар жоқ. Бұл нені меңзейді? Бұл экономикалық уәждеменің жоқтығын айтады, яғни, бізге импорттаған жеңілірек, яғни, бізге импорттаған жеңілірек, себебі, бізде мүмкін осындай экономикалық жағдай болған шығар. Ал қазір осындай бағамдық түзетулер біздің өндірістің дамуына ықпал етеді. Яғни, бізге сатып алған қымбатырақ болады, одан да өзіміздің өндіріп шығарғанымыз дұрыс. Менің ойымша, қазір жаңа жобалар дәл осы мал шаруашылығына жіберілетін болады. Тіпті, 1990 жылдарды еске түсірсек, біз барлық етті Ресейге экспорттаған болатынбыз. Олар етті тұтынуды тоқтатқан жоқ. Олар өздерінің өндірісін арттырды, бірақ та Бразилия, Аргентина, Польшадан да сатып алады. Бұл біз үшін Ресейге шығуға деген мүмкіндік.
-Былтырғы жылы қанша астықты экспортқа шығардыңыздар?
- Ішкі нарыққа 15 мың тонна астық шығарылды. Мұндай шешімдер кооперативтің жалпы жиналысында қабылданады. Былтырғы жылы астықтың 70%-ы кластық болмады. Сапалық көрсеткіш бойынша олар сәйкес келмеді. Сол себепті сапалы астық шығару үшін біз ғылымға сүйендік. Біз Ш. Уәлиханов атындағы агарлық университетпен 22 млн. теңгеге шарт жасадық, оның 11 млн.теңгесін білім және ғылым министрлігі субсидиялады. Ал қалған 11 млн. теңгесін біз бердік. Біз бюджетті бөліп, 5,5 млн. теңгені биыл төледік, келесі жылы қалған 5,5 млн. теңгені төлейміз. Сол себепті, біз бұған үлкен үміт артамыз. Барлық процесті басынан аяғына дейін қарауымыз керек. Содан кейін олар әр дақыл, оның сұрпы туралы әдістемелер шығарады, осыдан кейін ғана ауыл шаруашылық тауарын өндірушілер климат бойынша оған қандай сәйкес келетіндігін таңдайды.
-Биылғы жылы қаншасын экспортқа шығаруды жоспарлап отырсыздар?
- Біз шамамен 100 мың тоннаны экспортқа шығаруды жоспарлап отырмыз. Біз кооперативтік трейдингті бөлуді міндет етіп отырмыз. Біздің кооперативтің басымдылығы- ірі холдингтерге қарағанда әр участкіде бизнестің иесі бар. Оларға қайда бару, не сату керек сияқты мәселелерге алаңдап керегі жоқ, мұнымен кооперативтің атқарушы органдары айналысады.
- Дизельдік отынды сатып алу, техника барлығы орталықтандырылған, сонда өткізуде орталықтандырылған ғой...
-Иә.
- Экспорт негізінен Орта Азия елдеріне шағарылады ғой?
- Орта Азия- бұл дәстүрлі Өзбекстан, Тәжікстан, Қырғызстан, Ауғанстан және Ресей- стратегиялық нарық. Ресейдің ірі ұн комбинаттарына астық сапасын жақсартушы қажет, сол себепті бізге астық сапасына мән берген дұрыс. Баға бойынша бәсекеге түсе алу үшін бізге шығымдылықты арттыру керек, сонда біз өзіндік құнды төмендете аламыз. Сол сияқты өңдеуге де, сондықтан да біз өзіміз үшін келесі қадам- астықты өңдеуге шығуға шешім қабылдаймыз. Біз барлық өсірілген өнімді өңдеуге қол жеткізгеннен кейін, бағаның ауытқуы болмайды.
- Бұл инвестицияны қажет етеді ма?
- Әрине, біз соған жұмыс істеудеміз. Біз кірістің 10%-ын жыл сайын капиталдандыруға қалдырып отырамыз деп жарғыда жазғанбыз. Сол себепті, біз қаржылық институттармен келіссөздер жүргізудеміз. Менің ойымша, бұл жерде үлкен келешек бар.
- Сіз қай жерге дейін бармақшысыз, әлде ұнмен ғана шектелесіз ба?
- Соңғы өнім: ұн, ұн тағамдары, печеньеге дейін жеткізу керек. Мысалы, егер май болса, онда май зауыты. Ең бастысы, сапаға мән беру керек, 28 балауыз және одан да жоғары, сонда ол сұранысқа ие болады. Біз сұрыптардың жаңарып отыруын және бидайдың элиталы сұрыптарының қатысуын мақсат етеміз.
-Сіздер тек жемшөп астығын сатып қана қойдыңыздар ма, әлде сіздердің осы базада мал шаруашылығын дамыту туралы ойларыңыз бар ма?
- Мал шаруашылығын сөзсіз дамыту керек. Егер біз мал шаруашылығын дамытуға қол жеткізетін болсақ, онда біздің 50% астығымыз жемге кететін болады. Мысалға, 15 млн. тонна астықты алып қарайтын болсақ, оның 7 млн. тоннасы жемге кететін болады да, 8 млн. тоннасы экспорт пен ішкі тұтынуға жетеді. Сонда бізде шамамен 50-60% жоғары сапалы астық болады. Сол кезде біз сапалы бидаймен ішкі нарықта да бәсекеге түсе алатын боламыз. Ет пен сүттің шығарылуымен соңғы өнімге қол жеткізуге болады, сонда ғана бағада тұрақтылық болады. Бізге соңғы өнімге қол жеткізу керек.
-Қытай мен Иранға қатысты не айтасыз...
- Бұл келешегі бар нарықтар. Біз Иранға тасымал жасаймыз, олар жемшөп дақылдарын, арпаны тұтынушы. Біз Иранмен жұмыс істеуді жоспарлап отырмыз, олармен жасалған меморандум да бар. Бізде шаруашылық бойынша шамамен 10-15% жепшөп астығы бар, бұл шамамен 50 мың тонна арпа. Біз шамалы бөлігін Иранға жіберетін шығармыз. Қытай нарығының болашағы үлкен. Біз Қытайға экспорт шығаруда тәжірбиеміз бар. Қытай нарығы өте үлкен. Бірақ оның өзі астық шығару бойынша әлемдік көшбасшы, яғни, ол жылына 10 млн. тоннаны импорттап өзінің қажеттілігін жабады. Қазақстан-Қытай шекарасындағы рұқсат етуді арттыру қажет, сонда 1 млн. тоннаға дейін тасымалдауға болды.
-Жаңа мүшелерді қабылдауды және көлемді кеңейтуді жоспарлап отырсыздар ма? Сіздер де қандай да бір лимит бар ма?
- Біз қабылдауға шек қоймаймыз. Басқа мәселе-белгілі ережелер мен талаптардың барлығында. Бұл жалпы жиналыстың шешімі, яғни жаңа мүшелерге сенім артуға болатындай болу керек. Бұл жерде ортақ жауапкершілік бар екендігін ұмытпаған дұрыс. Көбісі кооперацияларды ортақ жауапкершілік үшін сынаған болатын, алайда бұдан қорқуға болмайды. Өйткені, сапалық құрам өзгеретін болады. Арам ниеттілер шығып қалады, яғни, оларды жалпы жиналыстың шешімімен шығарамыз, мұндай мүмкіндік бар.
-Орта Азияның көптеген елдері өздерінің ұн өнеркәсібін дамыту үшін астықты әкелуді ынталандырып қазақстандық ұнға қатысты импорттық жарнаны қолданатын болған. Біз астықты сатамыз ба, әлде шектік өнім сатамыз ба, соны анықтап алуымыз керек па? Бұл Қазақстанда мал шаруашылығы үшін жем базасын және жұмыс орнын жасайды ғой...
-Жем базасын және қосымша жұмыс орнын. Біз өңдеуді дамытуымыз керектігі сөзсіз. Олар өңделген өнімге акциздер енгізеді, осылайша біздің өңделген өніміміз оларға кіріп, бәсекеге қабілетті болмай қалады. Дегенмен, бұл біздің дәстүрлі ұн нарығымыз және өңделген өніміміз. Сол себепті мемлекеттік саясат жоспарында мемлекет масштабы тұрғысында қарау керек. Менің ойымша, өңдеу саласына қорғау шараларын қою керек, өйткені бізде өңдеу бар екендігін ұмытып кете береді. Өңдеусіз болашақ даму да жоқ.
-Біз Чигагодағы биржалық бағаларға тәуелді боламыз және т.б...
- Соңғы жылдар осыны көрсетіп отыр. Былтырғы жылы астықты өзінің құнынан төмен бағаға сатқан болатынбыз, ал бұл шығын.
-Қазір нарықтағы бидай бағасы қандай?
- Қазір жақсы баға тұр, үшінші класты бидайдың бір тоннасына шамамен 60 мың теңгеден келеді. Өңдеуде де бір тонна үшін 60 мың теңге кетеді де, бірінші сұрыпты ұнның бір килогармы 90 теңге көлемінде болады. Ал былтырғы жылы күзде астық 35 мың теңге көлемінде болғантын.
-Экспортқа шығарылатындар қандай болады?
- Барлығы ресейлік астықтың түсіміне байланысты болады. Бағаны белгілеу Ресей нәтижесі. Қазір нарықтағы бидай нәтижесіне байланысты, сонымен қатар астықтың сапалы көрсеткішіне тәуелді.
-Ал астықтың орташа өзіндік құны қандай?
- Егер орташа өзіндік құнды алатын болсақ, онда орташа шығымдылықты бір гектардан 10 центнер көлемінде деп есептесек, онда бір тонна үшін шамамен 40 мың теңге болады. Шамамен 20% пайдалылыққа салу керек, өйткені, бұл маусымдық өндіріс, яғни, баға шамамен 50 мың теңге көлемінде болу керек, одан аз болуға болмайды. Әйтпесе, бұл салаға әсер етеді, ал олар үнемі шығынға батып отыра алмайды.
-Көптеген ауыл шаруашылық тауарын өндірушілер күздің күні астықты ағымдағы бағада сатады. Сіздің кооперативтің мүшелері қалай етпек?
- Біз кейін былық шықпас үшін жоспарлы түрде жұмыс істегіміз келеді. Біз қазір жұмыс істеп тұрған комбинатты сатып алуға ұсыныс жасап отырмыз. Содан кейін өңдеуді жасамақпыз.
-Сіздердің алғыларыңыз келіп отырған элеватордың қуаты қандай?
-Орташа 65-70-ке, 100 мың тоннаға дейінгі жеткілікті, себебі біз өсірген астықтың барлығын бір элеваторға апаруды міндет етіп отырған жоқпыз. Біздің міндетіміз- астықты жылдам қабылдауды ұйымдастыру, модернизациялау, қуатты күшейту, содан кейін құрылыс және өңдеу.
- Ол қанша тұруы мүмкін? Оны қарыз ақшаға аласыздар ма?
- Иә, қарыз ақшаға алуды жоспарлап отырмыз. Біз қазір банкпен келіссөздер жүргізудеміз. Мұндай кешен шамамен 1,5 млрд. теңге тұрады.
Жанболат Мамышев
