Осы форматтағы дүкендерге сұраныс бар ма?
Қазақстанда "үйдегі дүкендер – магазин у дома" форматындағы сауда орындары 90-шы жылдары дами бастады. Ол кезде алғашқы коммерсанттар ала сөмке арқалап, кеңес кезінде "дефицит" саналған азық-түлік пен халық кең тұтынатын тауарларды негізінен, Қытайдан, Түркиядан таси бастады. Оларды әрі қарай тұрғындарға өткізу үшін пысық жандар халық көп жиналатын орындарға үстел-парта қойып, стихиялы базарлар ұйымдастырды.
Іскер жандар "хрущевкалардың" бірінші қабаттарындағы пәтерлерінің қабырғасын тесіп, сыртқа есік шығарып, оны дүкенге айналдырды. Бүгінде "үйдегі дүкендер" (ҮД) зәулім тұрғын үй кешендерінде де ашылып, оның тұрғындарына тамақ пен керек-жарақты арзан болмағанымен, қолжетімді бағамен ұсынып келеді.
Үйдегі дүкен – шағын, тіпті орта бизнес үшін де тиімді болып шықты. Мысалы, ірі қалаларда орта бизнес нысанымен серіктесіп, шағын бизнес өкілдері франшизамен "Магнум Фэмили" сияқты үйдегі дүкендерді ашып жатыр. Яғни, "Үйдегі дүкен форматы" бизнеске алғаш қадам жасағандар үшін қолайлы көрінеді. Жолы болып жатса, "Даму" кәсіпкерлікті қолдау қоры арқылы немесе шағын бизнесті мемлекеттік қолдау бағдарламалары аясында 6-8 пайыздық арзан кредит те ала алады.
Бұл сауда желілері халық тарапынан сұранысқа ие көрінеді. Ұлттық статбюро дерегінше, 2023 жыл қорытындысында қазақстандықтар еліміздегі барлық бөлшек сауда желілерінен 6 трлн 104 млрд 250,7 млн теңгеге азық-түлік тауарларын сатып алған. Кейінгі 6 жылда бұл көрсеткіш 2 еселенді. 2018 жылы бөлшек саудада өткізілген азық-түліктік тауарлардың бағасы 3 трлн 35 млрд 758,6 млн теңге болған.
Сондай-ақ бөлшек саудада былтыр 13 трлн 854 млрд 923,2 млн теңгенің азық-түліктік емес тауарлары сатылды. Бұл жөнінен де екі еселенуге шақ қалды: 2018 жылғы сомасы 7 трлн 10 млрд 13,7 млн теңге болған.
Республика бойынша 2023 жылы барлық сауда объектілерінің жалпы саны 73 459-ды, олар жайлаған алаңдардың ауданы 10 140 745 шаршы метрді құраған. Соның ішінде шағын дүкендер мен "үйдегі дүкендердің" саны – 51 850. Олар 2 218 150 шаршы метр ауданды алып жатыр.
Бұл тұрғыда олардың қатары керісінше, кеміпті. Өйткені 2018 жылы барлық сауда объектілерінің жалпы саны 68 454-ті, олар орналасқан сауда алаңы – 6 934 588 шаршы метрді құраса, соның ішінде көлемі 100 ш.м.-ге жетпейтін шағын дүкендердің саны 54 150, оларға берілген аудан – 2 161 912 шаршы метр болған. Бірақ әлгінде айтылғандай, саны азайғанымен, саудасы жүріп тұр.
Үйдегі дүкенді ашпас бұрын осы саладағы кәсіпкерлермен тілдесіп, кәсіптің жай-жапсарын біліп алған жөн. Жасұлан Оралбек болса, көпқабатты тұрғын үйде "А2" супермаркеті болса да, шағын үйдегі дүкен аша алыпты. Бұл бизнеске келмес бұрын ірі гипермаркеттер желісінде менеджер болып жұмыс істеген екен.
"Сонда көтерме сатушылармен, тауар жеткізушілермен, операторлармен жұмысты жолға қойып, олардың өкілдерімен таныстым. Өнім жеткізу шарттарына, тауарды қалай арзан алудың айла-тәсілдеріне қанықтым. Содан кейін мемлекеттен шағын және орта бизнесті қолдауға арналған арзандау несиесін алып, үйдегі дүкен аштым. Дүкенім үшін үйдің жертөлесін жалға алдым, жөндеу жұмыстарын жүргізіп, абаттандырдым. Желдету жүйесін, электр энергиясын, су және кәріз жүйесін тарттым. Супермаркетпен салыстырғанда дүкен шағындау болғанымен, тұрғындар маған келеді", – дейді Ж.Оралбек.
Өйткені оның айтуынша, отандық өнім өндірушілердің ірі супер-гипермаркеттер желісіне өз өнімімен кіруі күрделі. Оларда тауары сөреге қойылғаны үшін ақы төлеу керек. Өнім ассортименті бойынша шектеу бар. Егер өнімі өтпей, бұзылып кетсе, жарамдылық мерзімі өтсе, еш өтемақы төленбейді, жеткізушіге кері қайтарылады. Ал, үйдегі дүкендер негізінен, тауарды алдын ала ақысын төлеп, сатып алады. Тиісінше, ірі сауда желілерінде табыла бермейтін отандық өнім түрлерін шағындарынан табуға болады.
Сонымен бірге кейбір үйдегі дүкендер тұрақты сатып алушы тұрғындарға кейде тауарды жалақыға дейін қарызға, кейін төлеуге береді.
"Үйдегі дүкенді" ашу қадамдары
Бірінші қадам – оның концепциясын және бизнес-стратегиясын әзірлеу қажет. Эксперт, кәсіпкер Екатерина Пашинаның айтуынша, бизнес-жоспар нарыққа талдау жүргізуден, ашылатын аудан, тіпті тұрғын үйдегі бәсекелестікті, өтімділікті бағалаудан, табыстылық-рентабельділікті болжаудан тұрғаны жөн. Егер ол аумақта, тұрғын үй кешенінде азық-түлік өткізетін өзге сауда орны болса, оған күннің әр мезгілінде бас сұғып, сатып алушылардың аз-көптігін, олардың нені көбірек сатып алатынын, төлем қабілеттілігін ақырын бақылауға болады.
Сарапшының түсіндіруінше, айлық айналымы шамамен 5 миллион теңге ғана болатын минимаркет өзін тек бір-екі жылдан кейін ақтай бастауы мүмкін. Оның өзінде сауатты басқаруы жолға қойылса, шығыстары барынша аз болса, салған инвестиция табыс әкеле бастайды.
Екінші қадам – орынжай таңдау. Сол локацияда дүкен ашуға келетін объект – қолайлы жертөле, сауда үйі, бос коммерциялық алаң болғаны маңызды. Сарапшылар қажетті орынжайды жалға алуға кеңес береді. Дүкен шығынды болса, жаба салу оңай. Төменгі қабаттардағы пәтерлерді сатып алып, жөндеп, жабдықтау аса қымбатқа түседі.
Еліміздің екі ірі мегаполисінде – қаланың қай ауданында орын тепкеніне және ауданына қарай тұрғын үйдегі коммерциялық алаңды жалға алу айына орта есеппен 250-500 мың теңгеге түсуі мүмкін. Бірқатар кәсіпкерлер жалдау келісімшартында аренда ақысы долларға байланатынына шағымданады. Мұндай жағдайда доллар бағасы өссе, жалдау құны да артады. Көп жерде жалға берумен МИБ/ОСИ немесе ПИК/КСК басшысы айналысады. Олармен жалдау ақысы жөнінде жеке келісетін кәсіпкерлер де табылады.
Қалай болғанда, орынжайды дұрыс таңдау – бизнестің табысты болуының негізгі факторларының бірі. Айталық, әсіресе, кешке жұмыстан шаршап қайтқан тұрғындар екінші қабатта орналасқан дүкенге баспалдақпен көтерілуді қиынсынуы, сондықтан жолай басқа дүкенге соға салуы мүмкін. Дүкеннің далада жеке есігі болса, жақсы.
Үшінші қадам – қадағалаушы органдар тарапынан сұрақтар болмауы үшін бизнесті адал жүргізіп, дара кәсіпкерлік (ИП) немесе ЖШС (ТОО) тіркеткен абзал. ЖШС-лардың салығы жоғарырақ, бірақ мәселен, спиртті ішімдіктерді сату тек ЖШС-ларға ғана рұқсат етіледі.
Төртінші қадам – азық-түлік сататын дүкен ашқанда, орынжайдың сумен және кәріз жүйесімен, сондай-ақ желдету-вентиляциямен жабдықталуы талап етіледі. Бұлар сонымен бірге, кәсіпкерге дүкенінде аспаздық-кулинария өнімдерін сатуы үшін де қажет. Дайын аспаздық өнімдер дәмді әрі бағасы қолжетімді болса, қосымша клиент тартады. Онда тек тұрғындар ғана емес, түскі ас кезінде сол тұрғын үй кешеніне жақын орналасқан мекемелердегі, сауда орындарындағы қызметкерлер, мектеп оқушылары мен университет студенттері ағылып келуі мүмкін.
Бесінші қадам – өнім жеткізушілермен, "оптовиктермен", фермерлермен тікелей байланысты жолға қою. Дүкенді ашар алдында ең алдымен қандай тауарларды сатып алған жөн екенін ойластыру керек. Ашылған күні кірген клиенттер тауарлар ассортиментінің тым жұтаң, қызықсыз екенін көрсе, ары қарай келмей қоюы мүмкін.
Сарапшылар "Must Have" өнімдер қатарында нан, сүт және сүт өнімдері, макарондар, жарма, консервілер, қант-тұз, тәттілер және басқа таңғы, түскі, кешкі асты әзірлегенде бірінші кезекте қажет болатын тауарлар болуы керектігін нұсқайды. Қонақ келмейтін үй кемде-кем. Шақырусыз қонақ сау ете қалса, тұрғындардың бірінші жүгіретіні де – үйдегі дүкен. Сондықтан тұрғындардың нені сұрайтынын жазып алып, кейін сұранысын қанағаттандырып отырған орынды.
Picodi.com сервисінің зерттеуіне сәйкес, базалық азық-түлік өнімдері – Қазақстандағы бөлшек сауданың барлық сатып алуларының 49%-дан астамын құрайды.
Сарапшылар үйдегі дүкенді тауармен толтыру да ұдайы, әрі ұйымдасқан түрде болуға тиістігін қаперге салады. Сөрелер бос тұрса, немесе тауар тез таусылып қала берсе, клиенттер теріс айналады. "Бітіп қалған шығар?!" деп бірден өзге дүкенге жүгіреді. Алайда аз сақталатын, тез бұзылатын тауарларды шектен тыс көп алып, шығын шекпеу де маңызды. Үйдегі дүкеннің қатарының көп өспеуінің бір себебін де осыдан іздеуге болады.
Тауарлар сөреде ұзақ жатып, қалпымен шығынға батырмауы үшін "сауда нүктеңізді" сатып алушыға толтыруыңыз керек. Бұл үшін маркетинг жайын ойластырғаныңыз жөн. Мысалы, акциялар ұйымдастырып, хабарландыруларды төл ТК-ңызда және жақын маңдағы үйлерге ілуге, пошта жәшіктеріне салып таратуға болады. Дисконт карта ашып, жеңілдік ұсынуға да болар, алайда салықшылардың сезігін тудырмау үшін мемкірістер басқармасынан бұл жөнінде кеңес алған жөн.
Интернет-ілгерілету жөніндегі менеджер Евгения Мочалова дүкенде акция-науқандар өткізіп, оны әлеуметтік желілер, тұрғындар чаттары арқылы жариялауды ұсынады. Сонда тіпті қаланың басқа шетінде тұратын клиенттер де арнайы келуі мүмкін.
"Сіз сатып алушылармен үнемі ынтымақтастықта, ықпалдастықта болуыңыз керек. Еш ерінбей, оларға жаңа өнімдер мен олардың пайдасы туралы, акциялық тауарлар жөнінде әңгімелеп тұру қажет. Мен мысалы, бірде кептірілген, қытырлақ теңіз балдырының (нори) пайдалы екенін баяндап, балаларды чипсыдан соған көшіруге кеңес бергем. Соның нәтижесінде, бұл тауар танымал болып, тұрғындардың сүйікті өніміне айналды", – дейді Мочалова.
ШҚО Кәсіпкерлер палатасының құқықтық мәселелер жөніндегі директорының орынбасары Әлия Мұқашеваның айтуынша, азық-түлік өнімдерінің саудасы саласында қызметті жақсарту үшін палата кәсіпкерлерге кеңес беріп, даулы мәселелерді шешуге көмектеседі.
Мысалы, ұйымға үйдегі дүкен ашқысы келетін іске жандар жиі жүгінеді. Олар СЭС-тің қаһарына ұшырамау үшін қандай санитарлық-эпидемиологиялық талаптарды сақтауға тиістігін, жалпы, заң бұзбау үшін дүкен жұмысында барлығын қалай дұрыс ұйымдастыруға болатынын сұрайтын көрінеді.
Өскемен санитарлық-эпидемиологиялық бақылау басқармасының басшысы Салтанат Базарханованың түсіндіруінше, дүкенді бірінші рет ашқанда, міндетті түрде гигиеналық оқытудан өту қажет.
"Оқытуды сертификатталған компаниялар ақылы негізде өткізеді. Сертификатты онлайн алуға болмайды. Оқыту оффлайн өтеді. Жұмыстан қол үзіп, бірнеше күн бойы тұрақты бару талап етіледі. Бұған қоса, міндетті түрде санэпидембақылаудың жергілікті, аумақтық органына дүкеннің қызметін бастағаны туралы хабарлама жіберуіңіз қажет. Бұл рұқсат етуші құжаттың болуы – кәсіпкердің жауапкершілігінде", – деді Салтанат Базарханова.
Бұдан бөлек, тышқан, атжалман, тарақан, қандала және басқасы қаптап, үй тұрғындарынан шағым борамауы үшін кәсіпкер тұрақты түрде дезинфекция, дезинсекция, дератизация шараларын қабылдап тұруы керек. Осы мақсатта аккредиттелген фирмалармен тиісті қызмет көрсету туралы келісім бекітуге міндетті екен. Оның ақысы орындалған жұмыс актісіне сәйкес төленеді. Оны өткізу кестесін бизнесменнің өзі шешеді.
Мамандар дүкен иесінің сауда нысанының ішін және айналасын таза ұстау бойынша міндетін де еске салды. "Санитарлық күн" айына бір реттен кем болмауға тиіс. Қыста айналасын қардан аршымаса, айыппұл салынады. Қоқыс жәшігінің болуына қатысты да талаптар бар.
Ұсақ және шағын кәсіпкерлердің тәжірибесі, сондай-ақ ресми статистика көрсеткендей, дүкен ашу, әсіресе, бөлек тұрған ғимаратта емес, тұрғын үй кешенінің ішінде ашу – аса күрделі іс. Ол көп жүгірісті, қиналысты, қағазбастылықты, салмақты шығынды талап етеді. Қызметкерлер, кассадағылар түсімнің бір бөлігін ұрлайтын жағдайлар да аз емес. Содан үйдегі дүкендер негізінен, отбасылық бизнес саналады. Онда отбасы мүшелері еңбек етеді.
Дегенмен, егер сауатты жоспарласа, дұрыс ұйымдастырса, минимаркеттер өзін ақтап, тұрақты табыс әкеле алады.
