Мен бұл материалды орыстың "Адам, аю және түлкі" ертегісінің негізінде атауға шешім қабылдадым. Ертегіден іске кіріспей тұрып сол саланы егей-тегжейлі зерттеу керегін түсінесің. Сюжет келесідей: далада жұмыс істеп жүрген адамды көрген аю оны бопсаламақ болады. Ал егіншіліктің иісі мұрнына бармайтын аюды көрген адам алдымен оны алдайды. Шалқанның "жапырағын" беруге уәде береді. Алданғанын түсінген аю ашуланып, өнімді әділ бөлуді талап етсе, оны екінші рет алдайды. Бұл жолы аюға бидайдың "тамырын" беруге уәде етеді.
Салыстырудың мұндай пазлы мына екі оқиғадан кейін ойыма келді. Біріншісі – Парламент депутаты Альберт Раудың Премьер-Министрдің орынбасары Роман Склярға үндеуі, екіншісі –супермаркетке кезекті сапары. Айтпақшы, Дубайға билет ұтып алу үшін сатып алу кезінде бірнеше шарт орындау керек. Ал "Дубайдағы" бензин бағасы қандай? Еске сала кетейін, 12 сәуірдегі жағдай бойынша БАӘ-де 95-ші бензиннің бағасы 256 теңге болды. Бұл ҚР-ға қарағанда шамамен 35% қымбат.
Альберт Павлович Қостанай облысында дүниеге келген. Оның кәсіби және тәжірибелі басқарушы екенін бәрі біледі. Қостанай облысы әкімінің орынбасары, Ақмола облысының әкімі, бірнеше ведомстволардың вице-министрі лауазымдарын атқарған. Бұл облыстар – астық егетін өңірлер, біздің нанымыз, былайша айтқанда. Сауда жасап келіп, шайдан кейін оларды талдап, мұндай салыстырудың қажеттілігі туралы ойлаған шығармын мүмкін. Ал астық пен мұнайдың қайсы қымбат? Талқылайық.
Чех депутаттары
Тағы екі көрнекті қайраткер – Қайрат Құдайберген мен Мұрат Әбенов Facebook арқылы бензин құны жөнінде сауал жолдады. Қайрат Алматы қаласы мәслихатының депутаты, ал Мұрат Қызылорда облысы әкімінің орынбасары, Білім және ғылым вице-министрі, Парламент депутаты болып жұмыс істеді. Көптеген адамдар сияқты, Ол да Чехия туралы бейне жариялады.
Бұған дейін бір күн бұрын мен ФБ-дағы парақшамда бұл туралы егжей-тегжейлі жауап бердім. Чехиядағы бензин 605 теңге тұрды (12.04.2021 ж.жағдай бойынша 622 теңге), ал 2000 жылдардың басынан бастап баға 0,87-ден 1,3 евроға дейін өсті. Яғни, баға жоғары және үнемі өсіп отырды. Жаңағы бейнеролик жалған ақпаратқа құрылған. Әлемдік экономикада бір жерде бағасы тұрақты төмен болатын тауар жоқ. Чехия ешқашан бензині ең арзан елдердің қатарында болған емес. Ал Қазақстан бұл тізімде бар. Біз қазір 6-орында тұрмыз. Бұл деректер әр түрлі ақпарат көздерінен ашық түрде оқуға болады. Мен оларды әдетте globalpetrolprices.com. ресурсынан қараймын
Қарапайым тұрғындар бағаның өсуі туралы ашуланған пост жазса түсінуге болады, бірақ Қызылорда облысы әкімінің бұрынғы орынбасары экономиканы түсінуі керек қой. Танымалдылыққа осылай жетуге ұмылуы өте таңқаларлық.
Енді ешкім жанармай бекетінің жанында жылап видео түсірмесе болды.
ЖЖМ туралы барлық цифрлар мен есептеулер 19 наурызда Менің "#Казнефть, 6-бөлім: қазақстандық бензин туралы аңыздар топ - 6" материалымда талданған. , 36 мың адам қарады. Бұл – өте жақсы көрсеткіш. Бұл материал менің Орталық коммуникациялар қызметі алаңындағы баяндамамда негізге алынды, ал оның негізгі ойларын қазір белгілі бір дәрежеде түрлі сарапшылар мен комментаторлар айтып жүр. Бензин бағасының өсуіне түсініктеме бермей тұрып міндетті түрде оқып шығуға кеңес берем.
Шындық дәні
Міне, назар аударуға тұрарлық тағы бір сала астық туралы сөйлесейік. Біз не білеміз? Әлемдегі жер көлемі бойынша 9-шы мемлекет, астық көп, әлемде жетекші орындамыз. Дұрыс па?
Бәрін рет-ретімен бастайық. Жыл сайын ҚР – да шамамен 23 млн га ауыл шаруашылығы дақылдары егіледі. Оның жартысына жуығы – шамамен 12 млн гектары – бидай. Орташа өнімділік гектарына 12-13 центнерден келеді. Бұл, айтпақшы, әлемдік стандарттар бойынша аз. Дамыған елдерде гектардан 40-50 центнерден "алынады". Яғни 3-4 есе көп. Ал Египетте, мысалы, өнімділігі 60 ц/га-дан асады.
Бірақ бұл түсімнің өзі бізге жалпы түсім бойынша топ-15 елдің қатарына кіру үшін жеткілікті. Біз орташа есеппен жылына 17-18 млн тонна астық жинап, шамамен 7-8 млн тоннасын экспорттаймыз.
2020 жылы әлемдік астық өндірісі шамамен 770 млн тоннаны құрады. Яғни біздің үлесіміз 2,3%.
Астық – бұл жаңа мұнай
Ештеңені еске түсірмей ме? Мұнайшылар мен сала мамандарының жолы осы тұста түйіскен сияқты. Сонымен, бұл біздің мұнайымыз! Қараңыз, әлемдік мұнай өндірудегі біздің үлесіміз 1,6% шамасында. Біз мұнай және газ конденсатын өндіру бойынша әлемде 16-орында тұрмыз. МҚК (мұнай қайтарым коэффициенті) көрсеткіші бойынша біз басқа елдерден де артта қалып отырмыз. Бірақ, әрине, астық өнімділігі бойынша жағдай бұдан да төмен. Біздің жоспарлы МҚК шамамен 30-35%. Яғни геологиялық қорлардан біз мұнайдың үштен бір бөлігін ғана "аламыз", әлемде бұл көрсеткіш 50-60% - дан асуы мүмкін.
Айта кетейік, Елбасы Н.Назарбаев 2014 жылғы 14 ақпанда Үкіметтің кеңейтілген отырысында: "Қазақстанда мұнай қайтарым коэффициенті шамамен 30-35%, әлемде ол 50% - ға жетті. 2020 жылға дейін бұл коэффициентті арттыру қажет", – деген болатын. Бұл тапсырма хаттамада "МҚК-ні 3-5% - ға арттыру керек" деп тіркелді. Мен депутат болсам мұнай-газ және энергетика саласында осы мәселені қозғар едім. Бұл тапсырма неге орындалмайды? 7 жыл өтті ғой.
Астық VS Мұнай
Біз басты салыстыруға жеттік. Астық пен мұнай, нан мен бензинсіз біздің әлеуметтік бағдарланған экономикамызды елестету қиын. Ішкі нарықтағы екеуі де әлемдік бағадан төмен. Бірақ бағалар неге әртүрлі?
Супермаркеттен келіп үйде шай ішіп отырып, тауарлардың қайсының бағасына алданып қалғанымды көру үшін чекті қарап шығамын. Біздің супермаркеттерде баға белгісі мен чек сомасы әртүрлі бола беретінін білесіз ғой. Мен нан бағасына қарап, астық егетін облыстар әкімінің сұрауын еске түсіремін де, "неге бізде нан осынша қымбат" деген сұрақ туындайды.
Сіз қазір нанды қаншаға алып жүрсіз? Міне, менің чегімде 130 теңге болды. Бензинге қарағанда арзан сияқты, иә? Таза салмағы 300 грамм, тіпті одан да аз. Демек, кәдімгі батонның бір килограмы 130/300*1000=433 теңге!
Егер еске түсірсек, қазір таза салмағы жарты келіден аспайтын жақсы нан құны шынымен 200-250 теңге тұрады.
Бензин қанша тұрады? Салыстыру үшін құны 170 теңге болатын 92-ші бензинді алайық. Бензин суға қарағанда тығыз емес және 1 литр бензин 1 кг-ға тең емес.
Мұнда кейбір қазақстандық жанар-жағар май станцияларында бір литр бензин мүлде литрге тең емес деп қалжыңдауға болады. Бірақ жалпы 1 кг-да шамамен 1,3 литр бар. Яғни 92 кг бензиннің бағасы 220 теңге тұрады.
Наннан 2 есе арзан!
Мүмкін бұл әр түрлі әлемдік бағаға байланысты шығар? Біз астық құнының әлемдік агрегаторларына жүгінеміз: қазір 3 сұрыпты бидайдың 1 тоннасы (біздің негізгі өндіріс осы) 235 доллар тұрады.
Шикі мұнайдың 1 тоннасында эталон бойынша 7,33 баррель мұнай бар. Әлемдік баға барреліне 60 доллар болса, әлемдік нарықтағы мұнайдың тоннасы 440 доллар тұрады.
Тағы бір қайталап алайық. Бір тонна мұнай бір тонна бидайға қарағанда 2 есе қымбат. Ал астық пен мұнай бойынша біз әлемде шамамен бірдей позицияда тұрмыз. Бірақ ішкі нарықта бензин нанға қарағанда 2 есе арзан!
Шикізат 2 есе қымбат, ал дайын өнім 2 есе арзан. Бұл сұрақты Гарвард бизнес мектебінің емтиханына жазыңыз. Менің ойымша, неге олай екеніне ешкім жауап бере алмайды.
Біз дұрыс ұрандата алмаймыз
"Біз мұнай өндіретін елде тұрамыз, бізде бензин арзан болуы керек" деген танымал ұранды айтатындар неге екені белгісіз "біз астық өсіретін елде тұрамыз, бізде нан арзан болуы керек" дегенді айта алмайды. Неліктен екенін білесіз бе? Өйткені супермаркеттің алдында бір килограмм нанның бағасын ешкім жазып қоймайды. Егер біз оларды жанар-жағармай бағасы сияқты күнде көретін болсақ, осындай сұрақ туатын еді.
Айтпақшы, АШТӨ (ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілер) ЖЖМ-ді жеңілдік бойынша алады. Білетін бе едіңіз? Мемлекет фермерлерді қолдайды, ұн, нан және басқа да қайта өңдеу өнімдерінің бөлшек сауда бағаларын арзандату үшін облыстар бойынша жеткізу жоспарын жасайды. Неліктен шикізаты арзан бола тұра нан осындай қымбат?
Астық, ұн, өнімдер баға теңгерімсіздігімен шетелге оңай ағып кетеді де, нарықта жиі тапшылық қаупін тудырады. Бензин бойынша да жағдай осындай. Өткен жылдың басынан бастап оны шығынға батып сатады және басқа елдерге ағындар байқалады.
Әлемдік мұнай бағасы бір баррель үшін 60 доллар болған кезде, біздің МӨЗ-дерге мұнай барреліне 20-30 доллар баға бойынша түседі, ал қазақстандық мұнайдың орташа өзіндік құны 40 доллар шамасында!
Жалпы мұнай жерде жатыр және оны шелектерге күрекпен құйып, содан кейін ол жанармай құю бекеттеріне түседі деп ойлаймыз. Шын мәнінде, біздің мұнай қымбат, оны 3-5 км тереңнен өндіреді, оны тазарту және МӨЗ-ге тасымалдау үшін дайындау қажет, оны қайта өңдеу қажет. Дайын мұнай өнімдерін жанармай құю бекеттеріне жеткізу керек. Оған салықтар, төлемдер мен жалақыны қосыңыз. Айтпақшы, мұнай компаниясы бүкіл ауылшаруашылық саласына қарағанда қысқа мерзімде салық төлейді.
Мұнай өндіру және қайта өңдеу – бұл астықты себуге және элеваторлармен өңдеуге қарағанда әлдеқайда күрделі және қымбат процестер. Бірақ бензин 2 есе арзан.
Бензин жыл сайын арзандайды
Сіз таңғалуыңыз мүмкін. Бірақ бұл рас. Доллар баламасында біздің бензин жыл сайын арзандап келеді. Сандарға назар аударайық.
Қазір 92-ші бензиннің литрі 39 цент тұрады, бұл 2004 жылға қарағанда арзан! Әрине, "Мұнда доллар бағасының қатысы қанша" деген заңды сұрақ туындайды. Өйткені мұнай өндіру және өңдеу процесінде импорттық құрамдастардың үлесі жоғары. Қажетті жабдықтар, материалдар, химиялық өнімдердің барлығы ҚР-да өндірілмейді және әлемдік бағаларға байланысты.
Теңгемен де, доллармен де инфляция бар. Иә, АҚШ-та долларлық инфляция бар, ол тіпті Чехияда да бар!
Маған да ҚР-да 2004 жылдан бері бензин бағасы өзгермегені туралы видео түсіруге болады. Бірақ, менің Чехия туралы бейнелерді жүктейтіндерден айырмашылығым – мен мұны математикалық түрде дәлелдей аламын.
Бензинге өзіндік құнның өсуі де, оның бағасы 60-80 теңге қымбат тұратын көрші елдерге ағу да қысым көрсетеді.
Мұнай өндіретін Әзірбайжан мен Ресейде 95-ші литрдің бағасы сәйкесінше 255 және 273 теңге, Қырғызстанда – 253, Өзбекстанда – 299 теңге.
Біздегі бензин бағасына көршілеріміз қызыға қарайды. Сеніңіз маған.
Азық-түлік немесе бензин?
Бензиннің айналасындағы айғай-шу валюта бағамы сияқты. Біз бұл бағаларды күн сайын көріп, үйреніп аламыз. Бірақ егер ойланып қарасақ, біздің отбасылық бюджеттерімізде бензин шығындарының үлесі соншалықты көп пе?
Мен 2 литрлік автокөлігіммен айына орташа 1200 км жүріп бензинге 19 мың теңгеден аз, отбасы үшін азық – түлік пен ХТТ-ға-100 мыңнан артық, интернетке (үй және 2 смартфон) бензинмен бірдей жұмсаймын. Факт мынада: отбасылық бюджеттегі отын шығындарының үлесі соншалықты үлкен емес.
Супермаркеттен берген чекке қараңыз. Бір килограмм немесе бір литр бензинге қарағанда арзанырақ не бар? Тек сәбіз мен қырыққабат сияқты. Бір литр сүт шамамен 300 теңге тұрады, сода литріне шамамен 240 теңгеден сатылады. Мысырдан әкелінген картоп қазір маусымаралық кезеңде шамамен 300 теңге, қызанақ пен қияр шамамен мың теңге тұрады, қалғанының бәрі де қымбат. Банандар ешқашан 600-700 теңгеден төмен түспейді.
P.S айтпақшы, "шетелдік банан мен мандарин салаты қазақстандық қызанақ пен қиярдан жасалған салатқа қарағанда неге арзан" деген депутаттық сауал болды. Шынында да, неге? Оларды бірнеше мың шақырымға тасымалдайды, ал қазақстандық көкөніс өндірісіне миллиардтаған дотация бөлінеді. Азық-түлік бағасымен айналысу керек, ал бензин ұзақ уақыт бойы өзіндік құнынан төмен сатылуда.
Автордың пікірі редакцияның көзқарасымен сәйкес келмеуі мүмкін
