Журналистік этика дегенді әркім өзі шешеді, бірақ қазақстандық медиа қауымдастығы әрбір БАҚ қызметкері үшін бағдар болатын ортақ негізгі этикалық принциптерді қабылдағаны дұрыс болар еді. Caravan.kz оқырмандарына Қазақстан Медиа Альянсының басшысы, "ATAMAKEN BUSINESS" ЖШС медиахолдингінің бас директоры Қанат Сахария осындай пікір білдірді, деп хабарлайды inbusiness.kz сайты.
Бұқаралық ақпарат құралдарының алуан түрлілігі мен көп міндетіне қарамастан, оларды біріктіретін және негізінен басшылыққа алатын екі маңызды фактор бар. Олар: заң және этика. Біріншісі бұқаралық ақпарат құралдары өкілдерінің қызметін сырттан реттесе, екіншісі редакциялар мен журналистерді іштен бақылайды.
Ақпараттық ортадағы этика тұжырымдамасы соңғы кездері күштік сынақтың жаңа кезеңін бастан өткерді. Өйткені, рейтингтер мен қомақты гонорарларды қуып, БАҚ-тың жекелеген өкілдері жеке шекараларды бұзып, өз кәсібінің – объективтілік пен бейтараптық қағидаттарына зиян келтіріп жатады. Бұл тек адамдардың ар-намысы мен абыройына нұқсан келтіріп қана қоймай, жалпы кәсіптің имиджіне де әсер етеді. Әрине, бүгінде Қазақстанда жеке өмірге қол сұғылмаушылық мәселелерін реттейтін және басқа да көптеген заңдар бар, бірақ бәрібір елдегі барлық журналистер мен редакцияларға ортақ болатын этикалық стандарттар кешені жетіспейді.
Қазіргі заманда бұқаралық ақпарат құралдары саласы қоғамда маңызды рөл атқаратын, дәстүрлі және үйреншікті телеарналардан, газеттерден, ақпарат агенттіктерінен бастап, мессенджерлердегі чаттарға дейінгі әртүрлі БАҚ-тарды қамтиды. Олардың барлығы формат немесе форма, бәсекелестік, ресурстар үшін күрес – жарнамалық ақша және мемлекеттік сатып алу қорлары бойынша бөлінген. Сонымен қатар, құқық пен этика БАҚ-ты біріктіреді. Біріншісі, телеарна директоры атап өткендей, бұқаралық ақпарат құралдары өкілдерінің қызметін сырттан реттесе, екіншісі редакциялар мен журналистерді іштен бақылайды.
"Заң қашанда мемлекеттің назарында болғаны анық. Көптеген түзетулер енгізілді, толығымен қайта жазылды. Біздің заңдар жаман емес , кейде тек орындалу жағы ақсап тұрады. Біз заңды құрметтейміз және оны бұзбауға тырысамыз, ал этикалық стандарттар таңдау жағынан - ерікті, саналы әрі маңызды болып келеді. Сонымен қатар, 2020 жылы Қазақстандық Медиа Альянс Қазақстандағы БАҚ қызметінің негізгі қағидаттарын әзірледі", - деп нақтылады Қанат Сахария.
Ақпарат дәуірінде көбінесе ақпарат жаппай қырып-жоятын қаруға айналатыны, ал азаматтар соғыстың куәгері болатыны жасырын емес, оның тұжырымдамасы кәдімгі, саяси, экономикалық және ақпараттық қарулардың жиынтығына негізделген. Мұның барлығы гибридтік соғыс деп аталады.
"Иә, ақпараттық соғыс дәуірінде - ақпарат шынымен де қуатты қаруға айналады. Ақпараттық соғыстар саяси, экономикалық немесе идеологиялық мақсаттарға қол жеткізу үшін манипуляциялау, жалған ақпарат беру және қоғамдық пікірге ықпал етудің түрлі әдістерін қолданумен сипатталады", - деді телеарна басшысы.
Осыны негізге ала отырып, редакция этикасы мен журналист этикасының аражігін ажырата білген жөн.
"Редакция этикасы – редакцияның жарнамалық белгісіз ақылы материал жариялауы немесе одан да сорақысы "ауызбастыртқы ақша" алып, қоғамдық пікірді бұрмалауға тырысуы. Мәселен, жұбайы Салтанат Нүкенованы айуандықпен өлтірді деп айыпталған Қуандық Бишімбаевтың ісіне қатысты кейбіреулердің қандай әрекеттер жасалып жатқанын қазір көріп отырмыз. Бұл редакцияның өсек-аяңға, дәлелсіз айыптауларға негізделген басылымға рұқсат беруі, қандай фактчек жүргізетіні редакцияның этикасына тікелей қатысты.
Ал журналист этикасы - автордың ақпарат көзі жайлы құпияны сақтай ма, жазбалар жайлы ашық айта ма, бұл сенімге ие болу және ақпаратты дереккөзіне қарсы пайдалана ма соған байланысты", - деп атап өтті медиаменеджер.
Айта кетейік, салауатты, экологиялық таза ақпараттық орта мәселелерінде анонимді БАҚ-тың, атап айтқанда, телеграм-каналдардың болуы кері әсерін тигізеді. Заңнаманың әлсіздігінен олардың саны күн сайын артып келеді. Мұндай анонимді телеграм арналары мемлекетке айтарлықтай зиян келтіруі мүмкін. Біріншіден, ол дүрбелең, билікке сенімсіздік және әлеуметтік толқулар тудыруы мүмкін жалған ақпарат пен арандатушылықтың таралуына байланысты. Сондай-ақ, мұндай ресурстар заңсыз әрекеттерді жоспарлау үшін пайдаланылуы мүмкін, бұл қазірдің өзінде ұлттық қауіпсіздікке қауіп төндіреді. Бұған қоса, олар жеке өмірге қатысты заңдарды жиі бұзады, цензура мен бақылауды айналып өтеді, экстремистік идеяларды насихаттайды және үкіметке деген сенімді әлсіретеді.
"Мұның барлығы заңнамалық реттеуді талап етеді, сондықтан интернет кеңістігі мен анонимді платформаларды реттеу үшін заңдар мен ережелер қажет. Бұл пайдаланушыны сәйкестендіру талаптарын, жалған ақпарат үшін жауапкершілікті және жеке деректерді қорғау шараларын қамтуы мүмкін. Сонымен қатар, технологиялар мен анықтау әдістерін жетілдіру, анонимді арналармен күресу және олардың заңсыз әрекеттерін тоқтату үшін Telegram сияқты интернет-провайдерлермен ынтымақтасу қажет. Интернетті пайдаланушылар сенімді ақпаратты жалған ақпараттан ажырата алатындай және анонимді арналар арқылы таратылатын контентке сын көзбен қарай алатындай білімді және ақпараттық сауатты болуы керек", - деп атап өтті Қанат Сахария.
Интернеттегі заңсыз және зиянды әрекеттерді ауыздықтаудың бірлескен стратегияларын жасауға көмектесетін анонимді арналармен күресуде халықаралық ұйымдармен ынтымақтастықты дамыту керек.
Бұл шараларды үйлестіре отырып, әртүрлі деңгейде (мемлекеттік және халықаралық органдардан бастап қоғамдық органдарға дейін) үйлестіру қоғамдағы шиеленіс деңгейін төмендетіп, мемлекеттегі тұрақтылықты сақтауға мүмкіндік береді.
Журналистік этика нормаларына сәйкес, "ATAMEKEN BUSINESS" бас директоры жұмыста басшылыққа алатын негізгі төрт "тармақты" атап өтті. Олар: осы елде қабылданған қоғамдық мораль нормалары, журналистік ортада айтылмаған нормалар, журналистің өзінің кәсіби тәжірибесі және оның ішкі моральдық шектеулері.
"Қазақстанда қоғамдағы моральдық нормалары туралы айтатын болсақ, біз кейбір елдермен салыстырсақ, жақсы жағынан ерекшеленеміз. Мысалы, жастарды үлкендерді құрметтеуге тәрбиелеу. Сондай-ақ даралық пен шығармашылық құқығы жоққа шығарылған, сыни тұрғыдан ойлау, өз құқығын қорғау қабілеті мен ұмтылысы көтермеленбеген кеңестік өткеннің қалдықтары сияқты жағымсыз белгілер де бар. Көбіміз адамның жеке шекарасы болатынын, әркімде әдептілік сезімі бола бермейтінін, көбіміз адамның пікірі мен ұстанымына ұқыптылықпен және құрметпен қарауды білмейміз, тыңдай білмейміз. Мұның бәрі тек журналистерге қатысты емес, бұл біздің бүкіл қоғамдағы кемшіліктер. Бірақ дәл осылар журналистік этиканы құрайтын құрамдас бөліктер", - деді ол.
Оның айтуынша, қазақстандық журналистер әрқашан "зиян келтірме" деген басты қағиданы ойлауы керек. Өйткені бұл аудитория назары, "хайп" және кейіпкерінің өмірі, оның жеке шекарасы мен жарақаттауы мүмкін жағдайлар арасындағы таңдауға қатысты. Бұл шекараларды анықтау оңай емес. Бірақ егер адам өз саласының кәсіби маманы болса, стандарттар мен кодекстерді сақтау ол үшін қиындық тудырмайды, сондай-ақ өз қағидаттарына және аудитория алдында жауапкершілік адал болады.
"Журналистикалық этика мен кәсібиліктің бір тірегі - құқықтық сауаттылық. Бізге сол жетіспейді. Тағы бір үлкен дилемма - объективтілік пен бейтараптық қағидаттарын ұстану және сонымен бірге өзінің азаматтық ұстанымы, эмпатиясы және көмектесуге және қолдауға деген ұмтылысына ие болу. Бірақ бұл журналистік этика мәселесі қазір өзекті және бүкіл әлемде талқылануда", - дейді телеарна басшысы.
Қорытындылай келе, Қанат Сахарияның айтуынша, журналистік этика дегеннің не екенін әркім өзі шешеді. Оның пікірінше, медиа қауымдастыққа, ең болмағанда, журналистің негізгі этикалық қағидаттарының қолжетімді болса, ол бұқаралық ақпарат құралдарында жұмыс істейтін әрбір адамның саналы таңдауына негіз бола алады.
