Атом электр станциясының құрылысы – Қазақстанның энергетикалық саясатындағы ең көп талқыға түскен мәселелердің бірі. АЭС құрылысының қажеттілігі мен оның ықтимал салдары туралы пікірталастардың айтылғанына біраз жыл болды, қоғам бұл процеске қатысуды талап етеді. 2023 жылы Үкімет атом электр станциясын салу мәселесі бойынша референдум өткізу бастамасы туралы жариялап, осылайша бұл шешімнің ел үшін маңызын айқындады. Алдағы референдумның негізгі аспектілеріне, АЭС салуды жақтаушылар мен оған қарсы тараптың дәлелдеріне, сондай-ақ референдум өткізу регламентіне тоқталамыз.
АЭС құрылысының алғышарттары
Қазақстанда уранның айтарлықтай қоры бар, осы стратегиялық шикізатты әлемдегі жетекші өндірушілердің бірі. Алайда осы күнге елдің атом энергетикасы жоқ. Соңғы онжылдықтарда Қазақстан күн және жел электр станциялары тәрізді жаңартылатын энергия көздерін белсенді дамытты, бірақ та оның қуаты экономикада артып келе жатқан қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін жеткіліксіз.
АЭС құрылысы бірден бірнеше мәселені шешу тәсілі ретінде қарастырылады: көмірсутектерге тәуелділікті азайту, көмірқышқыл газы шығарындыларын азайту және энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету есебінен экологияны жақсарту және қазақстандық экспортқа көміртегі баждарынан бас тарту. Жобаны іске асыруға байланысты айтарлықтай инвестициялар, қауіпсіздік мәселелері халықтың белгілі бір бөлігін алаңдатып отыр.
АЭС құрылысының оң әсері
Соңғы жылдары Қазақстанның энергетикалық тәуелсіздігі мәселесі өзекті бола түсті. Өткен жылдың қорытындысы бойынша ел ең жоғары жүктеме кезеңінде Ресейден электр энергиясын импорттауға мәжбүр болды. Осылайша сатып алу көлемі 5 млрд кВт*сағаттан асты, бұл 2022 жылғы көрсеткішке қарағанда екі есе жоғары.
Қазақстан көмірсутектерінің көптігіне қарамастан, электр энергиясын, әсіресе ең жоғары тұтыну кезеңінде импорттауға мәжбүр. Атом электр станциясы импортқа тәуелділікті азайта отырып, электр энергиясын тұрақты жеткізуді қамтамасыз етеді. Атом энергетикасын жақтаушылар ұсынатын негізгі дәлелдердің бірі – оның көмірмен немесе мұнаймен жұмыс істейтін дәстүрлі ЖЭС-пен салыстырғанда экологиялық қауіпсіздігі. Атом электр станциясы іс жүзінде CO₂ шығарындыларын шығармайды, бұл климаттың өзгеруіне қарсы күрес жөніндегі халықаралық міндеттемелер аясында Қазақстан үшін өте маңызды.
Атом электр станциясын салу және пайдалану инвестициялардың елеулі көлемін қажет еткенімен, олардың қызмет ету мерзімі 40-50 жылдан асуы мүмкін. Бұл мұнай мен газ бағасының өсуін ескере отырып, атом электр станциясын ұзақ уақытқа экономикалық тұрғыдан тиімді етеді. Сонымен қатар қазіргі заманғы АЭС бұрынғы буын қондырғыларымен салыстырғанда қауіпсіз. Мәселен, үшінші және төртінші буын реакторларында апат қаупін азайтатын жетілдірілген қауіпсіздік жүйелері бар.
АЭС құрылысына қарсы дәлелдер
Атом энергетикасының тарихында Чернобыльдегі және Фукусима-1 АЭС-індегі сияқты бірнеше ірі апаттар болды. Технологиядағы прогреске қарамастан, көптеген қазақстандық атом электр станциясын салу апат болған жағдайда экология мен адамдардың денсаулығы үшін түрлі салдарға әкелуі мүмкін деп қорқады.
Бюджет тапшылығы аясында станция құрылысының құны мәселесі де өзекті. Атом электр станциялары жобалау мен құрылыстан бастап қалдықтарды жоюға дейінгі барлық кезеңде айтарлықтай инвестицияларды қажет. Әлемдік экономиканың тұрақсыздығы кезінде мұндай инвестициялар Қазақстан үшін қауіп-қатер болуы мүмкін.
Атом энергетикасының басты кемшіліктерінің бірі – жүздеген жыл бойы қауіпті болып қалатын радиоактивті қалдықтарды қауіпсіз сақтау және кәдеге жарату мәселесі. Қазақстан бұл қалдықтарды қайда және қалай сақтайтынын шешуі керек. Бұдан бөлек АЭС қарсыластары Қазақстанның жаңартылатын энергетиканы дамыту үшін үлкен әлеуетке ие екенін айтады. Жел және күн энергетикасы қазірдің өзінде жақсы нәтижелерді көрсетіп отыр, олардың одан әрі дамуы атом энергетикасына қауіпсіз және экологиялық таза балама бола алады.
Мемлекеттің ұстанымы
Ел үкіметі атом энергетикасын елдің экономикасы мен энергетикасын әртараптандыру стратегиясының бөлігі ретінде қарастырып отыр. Қазақстан Париж келісіміне қол қойып, таза энергия көздеріне көшуді талап ететін парниктік газдар шығарындыларын азайтуға міндеттеме алды. Биліктің пікірі бойынша АЭС салу – тұрақты даму жолындағы негізгі қадам. Жоба референдумда мақұлданған жағдайда ықтимал атом электр станциясының құрылысы алдағы жылдары басталуы мүмкін.
Референдум өткізу регламенті
Қазақстанда референдум өткізу "Республикалық референдум туралы" заңмен регламенттеледі. Құжат бүкілхалықтық дауыс беруді дайындау және өткізу тәртібін айқындайды. Референдум – азаматтардың мемлекетті басқаруға тікелей қатысу нысандарының бірі, оның нәтижелері заңды күшіне ие.
Референдум өткізудің негізгі кезеңдері:
1. Референдум бастамасы. Қазақстан Республикасының Президенті, Парламент немесе азаматтар бастама білдіруі мүмкіін. АЭС салу мәселесі бойынша референдумды алатын болсақ, осындай қадамның қажеттілігіне экономикалық және экологиялық тұрғыдан негіздеме жасай отырып, Қазақстан Үкіметі бастамашылық етті.
2. Референдум күнін жариялау. Республика Президенті бастаманың конституциялық нормаларға сәйкестігі туралы Конституциялық кеңестің қорытындысын алғаннан кейін референдум өткізу күнін айқындайды. Әдетте референдум күні оны өткізгенге дейін кемінде бір ай бұрын белгіленеді, бұл азаматтардың дауыс беруге дайындалуына мүмкіндік береді.
3. Сайлаушыларды тіркеу. Қазақстанда сайлаушыларды міндетті тіркеу қарастырылған. 18 жасқа толған және белсенді сайлау құқығы бар азаматтар жергілікті өзін-өзі басқару органдары ұсынған мәліметтер негізінде сайлаушылар тізіміне енгізіледі. Референдумға қатысу тек тиісті тіркеу болған жағдайда ғана мүмкін болатындығын білген жөн.
4. Халықты ақпараттандыру. Референдумды ұйымдастырушылар азаматтарды алдағы дауыс беру туралы кеңінен хабардар етуді қамтамасыз етуге міндетті. Референдум алдындағы науқан кезінде БАҚ жобаның жақтаушылары мен қарсыластарының сөз сөйлеуіне тең жағдай жасауға міндеттеледі.
5. Дауыс беру күні. Дауыс беру азаматтардың тұрғылықты жері бойынша ұйымдастырылған сайлау учаскелерінде өтеді. Референдум күні учаскелер таңғы 7:00-ден бастап кешкі 20:00-ге дейін ашық болады. Азаматтар жеке куәлігін немесе төлқұжатын көрсету арқылы дауыс бере алады.
6. Дауыс беруді қорытындылау. Дауыс беру аяқталғаннан кейін сайлау комиссиялары дауыстарды есептейді. Егер тіркелген сайлаушылардың 50%-дан астамы қатысса референдум өткізілді деп есептеледі, шешім қарапайым көпшілік дауыспен қабылданады.
Сайлаушының референдумға қатысу қадамдары
АЭС құрылысы бойынша референдумға қатысу үшін азамат бірнеше қадамды орындауы қажет. Біріншіден, аймағыңызда сайлаушы ретінде тіркелгеніңізге көз жеткізуіңіз керек. Мұны Орталық сайлау комиссиясының сайтында немесе жергілікті өзін-өзі басқару органдарында жасауға болады. Тұрғылықты жеріңізді өзгерткен жағдайда жаңа тіркеу орны бойынша тізімге енгізу үшін деректерді жаңарту қажет.
Екіншіден, дұрыс таңдау жасау үшін атом электр станциясының құрылысын жақтаушылар мен қарсы тараптың дәлелдерімен танысып шығу керек. БАҚ және ресми дереккөздер мәселенің мәнін түсіндіретін материалдарды жариялайды. Жоғарыда біз атом электр станциясының құрылысын қолдаушылар мен қарсыластардың қысқаша тезистерін бердік.
Үшіншіден, референдумға бірнеше апта қалғанда сіз өзіңіздің сайлау учаскеңіздің орналасқан жері туралы хабарлама алатыныңызды білу маңызды. Егер сізге хабарлама келмесе, деректерді ОСК сайтындағы нақтылауға немесе жергілікті сайлау учаскесіне жүгінуге болады.
Референдум күні қолыңызда жеке куәлік немесе төлқұжат болуы керек, себебі бұл құжатсыз дауыс беру мүмкін емес. Белгіленген дауыс беру күні сайтқа келіп, бюллетеньді толтырып, оны дауыс беру жәшігіне салыңыз. Бюллетеньде атом электр станциясының құрылысы туралы сұрақ қойылады, оған "Иә" немесе "Жоқ" деп жауап беру керек.
Егер сіз сайлау учаскесіне дәлелді себептермен келе алмасаңыз, үйде дауыс беру мүмкіндігі қарастырылған. Ол үшін тұрғылықты жер бойынша сайлау комиссиясына алдын-ала өтініш жолдау керек.
Референдумға қатысу – азаматтың құқығы ғана емес, сондай-ақ оның елдің болашағы алдындағы жауапкершілігі. Дауыс беру рәсімі ашық әрі сайлау тізімдерінде тіркелгендердің барлығына қолжетімді. Азаматтардың алдағы референдумның маңызын түсініп, АЭС құрылысы сияқты маңызды мәселеде өз пікірін білдіру мүмкіндігін пайдалануы маңызды.
