Төменде inbusiness.kz порталы ауыл шаруашылығы ғалымдарының басын қосып отырған оталықтың жетекшісімен болған сұхбатты оқырман назарына ұсынады.
"АЛТЫН ҚАЗУШЫЛАР АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНА АҚША БӨЛМЕЙДІ"
– Дархан Серікұлы, жеріміз байтақ, егіс алқаптарымыз үлкен. Ендеше азық-түлік неге қымбат?
– Қазір азық-түлік проблемасы дүниежүзі бойынша алға шықты. Жаһандық жылынудан туындаған қуаңшылық екінші бүйірден қысады. Жеріміз Батыс Еуропаның жерімен шамалас болғандықтан, жарты әлемді асырай алар едік... Солай бола тұра импортқа тәуелдіміз. Не істеу керек? Алғашқы қадам тұқым шаруашылығына ден қоюдан басталғаны абзал.
Сорт шығарып, селекцияға көңіл бөлу керек. Онсыз іргетасы қаланбаған үйдің шатырын жауып жатқан секілді көрінеміз. Шетелден көптеп тауар сатып әкеліп қоямыз деген қысқа уақытқа құрылған шешім болады.
Мемлекет тұқым шығару саласына сала ретінде қарап, тиянақты тапсырма беріп, қатаң қадағалауға тиіс. Мысалы, "картоп неге қымбат?" деген сұраққа жауап берейін. Өйткені фермерлер бір келі тұқымды шетелден 800 теңгеге алады. Әрі қарай жанармай бар, жер жырту бар, қоймада сақтау керек... Соңында сатылымға 250-300 мың теңгеден береді. Тонна емес, келімен өлшесек, 250-300 теңге болады. Ал тұқым өзімізде шығарылатын болса, фермерлер бір келісін 200 теңгеден ғана алады. Күзде өнімін алғанда халыққа бір келі картопты 250-300 емес, 80 теңгеден сатады. Мемлекет те осы бағада сатасың деп талап қоя алады.
Қазір біз өз ішіміздегі картоп тұқымы нарығының бес пайызын да жауып жатқан жоқпыз. Фри, чипсы шығаратын картоптың бәрі шетелден келеді, сондықтан бәрі қымбат.
– Мемлекет тұқым шаруашылығына неге көңіл бөлмей келеді?
– Өткен отыз жыл ішінде агросекторда жиырмадан аса реформа болған шығар. Ең өкініштісі, басында еншімізде (Ұлттық аграрлық ғылыми-білім беру орталығының тәжірибелік станцияларында – авт.) тұқым шығаруға арналған 2 млн 500 мыңдай гектар алқап болса, соның басым көпшілігінен айырылдық. Қазір 104 мың гектар ғана қалды. Ал тұқым шығару ісімен дұрыс айналысуға, шамамен, 400 мыңдай гектар керек.
Сонымен бірге қаражат мәселесі де маңызды. Ресейде жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) 3%-ы ғылымға бөлініп жатыр. Жапония мен АҚШ-та одан жоғары. Қателеспесем, сегіз және алты пайыз ғой деймін. Біздің елде 0,12 пайызы ғана бөлінеді. Ал мұның ішінде ауыл шаруашылығы ғылымына тиетіні нөл-нөл... бірнәрсе пайыз шығар. Біздің орталыққа тиетіні 8,5 млрд теңге екен. Компаниямызда, үш университетті қоса алғанда, 37 ғылыми орталық бар, соны ескерсек, бір жылда әрқайсына 220 млн теңгеден айналады. Бұл аз. Бір тәжірибелік станцияның жақсы жұмыс істеуіне 500 млн теңге берілуге тиіс. Ал бізде өңірлерде 17 тәжірибелік орталық бар.
Алтын, мыс секілді қазба жұмысымен (жер қойнауын пайдаланушылар – авт.) айналысатын компаниялар табысының 1%-ын ғылымға бөлуі керек деген бір шешім осыдан жеті-сегіз жыл бұрын қабылданған. Себебі олар халық байлығын пайдаланып отыр ғой. Бірақ олар қазып кеткен жерлер тау-тау болып жатыр.
Егер олар белгіленген ақшаны ғылымға бөлген болса, сол жерлер қазір бос болмас еді, мал немесе егін шаруашылығына кәдеге жарайтын еді. Олар қаражатты ғылымға бөлу керек деген бұйрықты қалай орындады дейсіз ғой? Бір фирмалар ашып, аккредитациялар алып, өз ішінде істеп жатқан секілді болып көрініп отыр.
Негізі жер қойнауынан түскен ақша нақты ауыл шаруашылығына бөлінуі керек. Сонда игерілген аумақтың үстінде шаруашылықты дамытуға болады.
ҒАЛЫМДАРДЫҢ ҚОЛЫНАН КЕЛМЕСЕ БИЗНЕСКЕ БЕРУ КЕРЕК ПЕ?
– Ауыл шаруашылығы министрлігіне қарайтын және осы тұқым шаруашылығымен айналысатын орталық – сіздер. Қандай жұмыс атқарып жатырсыздар? Сынға жиі ілінесіздер... Неге?
– Қазақстанда 15 млн гектар аумаққа бидай егіледі. Біздің орталықтың күшімен соған қажет тұқымның 36 пайызы шығарылып жатыр. Егер ғалым, ғылыми институт және тәжірибелік стансалар болмаса, онда бұл көрсеткішке де жету арман болар еді. Мысалы Қарағанды облысында бидай, оның ішінде арпа, сұлылар да бар, 1 млн-дай гектар жерге тұқым егіледі. Соның 400 мың гектарын біз жауып отырмыз. Жерге еніп кеткен үйлердің іргетасы секілді іргетасымыз болса да, жоқ емес бармыз. Сын айту үшін, әуелі жағдай болуы керек қой. Бірінші қаражат, сосын инфрақұрылым керек. Ең бастысы мемлекеттің өзінің дұрыс назары керек. Қазақстан қазір ауыл шаруашылығы бойынша үй емес, үйдің іргетасын қалайтын жерде тұр.
Қазір мыңдаған фермерге тұқым алуға млрд-таған субсидия бөлінеді. Ал тұқым шығаруға субсидия жоқ.
Егер тұқымды көбірек шығартқызатын болса, онда бизнеске 200 млрд субсидия емес, 20 млрд қана беруге болатын шығар. Ойлаңыз, 170 мың фермерге тұқымға мол субсидия берген тиімді ме, әлде 20 тәжірибелік стансаға субсидия беріп, о баста арзан тұқым алған дұрыс па? Жоғарыдағы картопты арзандату туралы мысалды еске түсіріңіз.
Әрине, тапшылық болып жатқанда шетелден дайын тұқым ала салу мәселені тез арада шешіп береді. Бірақ өмір бойы бұлай жалғаса беруі керек пе? Алдағы 10 жылға жоспар құрып, тұқым шаруашылығын дамытып алуымыз керек. Негізінен үш жылда нәтиже көріне бастайды деп ойлаймын.
Мысалы, Азық-түлік корпорациясы бізге тұқым шығаруға тапсырыс беруіне болатын еді. Сосын оны фермерлерге тегін берсін де, өнімнің жартысын мемлекетке алып отырсын. Бұл барлық тарапқа тиімді болар еді деп ойлаймын.
– Қазір сіздердің аймақтардағы оннан астам тәжірибелік орталықтарыңызды бизнестің қолына беру туралы айтылып жатыр. Мұнымен келісесіз бе, бәлкім тұқым шаруашылығын дамытуға сеп болатын шығар?
– Біздің тәжірибелік орталықтарымыз кейбір бизнестегі адамдарға қызықты болып отыр. Несімен қызықты? Жері, ғалымдары, млрд-тық техникасымен қызықты. Бізге берсеңдер оны жаңғыртамыз дейді. Иә, мүмкін олар жекеменшікке алса жаңғыртатын да шығар.
Бірақ бизнестің қожайыны, яғни адами фактор бар ғой, ол бүгін тұқым саласын жаңғыртамын дейді, ал ертең ісін баласы жалғастыра ма? Сатып жіберуі мүмкін емес пе? Не болмаса ертең шетелдік инвестор келуі мүмкін.
Мысалы, қазір қытайлар бізден көбіне сафлор (мақсары) алып жатыр. "Инвестиция беремін, 20 мың гектар жерге сафлор егіп бер" десе, бизнесмен елдің азық-түлік жағдайын ойлай ма, әлде өз қалтасын ойлай ма? Бұл белгісіз. Біз әлі күнге ауылдағы "совхоздарды" ұстап қала алмағанымызға өкінеміз ғой. Мыңғырған малы, алып егін алқабы болатын еді, қазір аңырап қалды ғой. Белорусь мемлекеті секілді "совхоздарды" сақтап қалғанда, қазір дүние жүзіне сүт экспорттап отырар ма едік.
Демек, мемлекет техника мен ғалымдары бар тәжірибелік орталықтарымыздан айырылып қалса, ертең бос орынды сипап қалуы мүмкін.
Батыс елдерінде, Америкада көп нәрсе жекеменшік. Бірақ олардың механизмдері бар. Жер бергенде осынша тұқым шығарасың деп қатаң тапсырма беріледі. Бізде мұндай реттеу жоқ.
"ТӘЖІРИБЕЛІК СТАНЦИЯЛАР АЙМАҚ-АЙМАҚҚА ӘДЕЙІ АШЫЛҒАН"
– Бізде қалай сонда?
– Мысалы, қазір конкурс деген нәрсе бар.
Мемлекеттік сатып алу рәсімі. Бір конкурсты ұту үшін 19 инстанциядан өтесің. Біріншіден, бюрократиялық далбаса. Екіншіден, нақты картоп сортын шығару туралы конкурс болса, оған картопқа маманданбаған институттар да қатыса береді.
Ал олар ұтқаннан кейін жетістікке жетпей жатса да, "жетістікке жетпеді" деп журналист ретінде жаза алмайсыз. Формалды түрде сорт та, патент те дайындап қойған. Бәлкім, шығу тегін зерттесек, 20 жыл бұрынғы өнімді қайта көрсетіп отырған шығар? Білмейміз. Сонымен бірге олар өздері орналасқан аумақтың, жер жағдайы, ауа райына сай, мәселесін шешіп берді ме? Оны да білмейсіз, тіпті сұрай алмайсыз. Өйткені мемлекет техникалық сипаттамада дұрыс талап қойылмаған. Формалды түрде барлығын дұп-дұрыс істеген болып шыға келеді.
Қазақстанда картоп тұқымымен айналысатын бір ғана институт бар. Күріш, шемішке, қоймен айналысатын да институттар бір-бірден. Ендеше әзірге конкурс өткізудің жөні жоқ-ау деп ойлаймын. Соларға қанша сорт керек, фермерлерге қанша тұқым керек – тапсырма берсін. Болды.
Кейінгі жылдары жемшөп жағы өте өзекті болып отырғаны белгілі. Тәжірибелік стансаларға осымен айналысуға да тапсырма беріп, қаражат бөлуге болады. Өйткені 90 жылдары мал азайып, оған көңіл бөлмедік. Бір жағы қазіргідей қуаңшылық та болмаған еді. Қазір мал басы қайта артты. Оны экспортқа шығарайық десек, жемшөп жетпей жатқан жайы бар. Арабияға бардым. Олар құмға өсіріп көріп жатыр екен. Өйткені жаһандық жылыну, климаттың өзгеруі бәріне әсер етіп жатыр.
– Тұқым шығаратын кәсіпкерлер бар ма?
– Бәрін шетелден әкеліп егейік дейтіндер болады. Бірақ бізде бес жылдың төртеуінде жер қуаң болады. Шетелдік сорттар оған шыдамайды. Жалпы шетелдіктердің елдің солтүстік аймақтарында ғана жұмыс істегісі келетіні бекер емес. Жері ылғал ғой.
Біздің әр өңірдегі тәжірибелік орталықтарымыздың мамандары жер жағдайын жақсы біледі, соған бейімделген тұқым шығарады.
Өйткені кеңес кезінде аймақ-аймаққа әдейі ашылған. Өткен ғасырдың 30 жылдарынан бері бар дүниелер.
Қазір тауарлар тапшы болып жатыр. Бизнес қайда осы жерде? Неге олар осы уақытқа дейін өз тұқымын көрсетпеді? Бизнеске бермеу керек деуімнің тағы бір себебі осында жатыр. Өзім де бизнесте істеген адаммын.
Мысалы, бір көкөністің сортын шығаруға 12 жылға дейін уақыт керек. Ал бизнес осынша уақыт күте ме? Оларға бүгін табыс табу керек, бір сағат ішінде пайдасын көрсе, тіпті тамаша.
Өзі тұқым шығарып жатқан шарауашылықтар өте аз. Павлодарда бір-екеуі бар. Өздері үшін еріксіз істейді. Бұл тым төмен көрсеткіш.
ЕЛДЕГІ ОҚУДЫҢ КЕМШІЛІГІ
– Ауыл шаруашылығына жастар оқуға бара ма?
– Біздің экономикамыздың болашағы ауыл шаруашылығымен байланысты деп, жастарға үгіт-насихат жүргізіп, астанаға оқуға тартып жатырмыз. Төрт жылдан кейін оларды өңірлерге қайта жібере алмаймыз. Бармайды.
Менің ойымша, біздің тәжірибелік стансалар орналасқан 17 өңірде оқыту керек. Қаладағы бала жарты күн сабақ оқып, қалған уақытында официант болып жұмыс істейді ғой. Сол секілді өңірде оқыса, жарты күн сабаққа, қалған уақытында тәжірибелік орталықтарда ғылыми жұмыс істеуге барады. Жазды күні егіс алқабында еңбек етсе.
Қазіргі Болон оқыту жүйесі жергілікті ауыл шаруашылығы ғылымына келмейді. Бұл жүйеге сәйкес, адам төрт жыл бакалавр оқуға тиіс, сосын магистр, докторантура деп кете береді. Бакалаврдан кейін 1-2 жыл магистратураға түспей қалатындар болады.
Жалпы есептесек, ғылыми дәрежеге көтерілу үшін тек 12 жыл қалада ғана жүру керек. Бұл аралықта тұқым өсіруді ешкім ойламайды. Оқуға түсумен әлек болады.
Демек ауыл шаруашылығында ғылыми дәрежеге жету жолын қайта қарау керек. Қазір ауылдағы тәжірибелік стансалар жастарға керек емес. Өйткені ол жерде ғылым кандидаты, ғылым докторы болып дәрежесі өспейді.
Әр өңірдің жағдайына қарай сол жердің жастарын мамандандыру керек. Мысалы, Арқалықта қой өсіруге болады дейік. Ендеше осындай мамандар сонда дайындалсын. Екінші жағынан қалада жүрген адам ферманың жұмысына төселмей қалады, оны да ескеру керек.
Сұхбаттасқан – Тасқын Болатұлы
