Қазақстандағы интеллектуал, білімді жастардың елден кетуі – мемлекет тәуелсіздік алғалы бері шешілмей келе жатқан мәселе.
Шетелге білім іздеп, ақша табу үшін кеткен жас қазақстандықтар Отанына асықпайды. Неліктен олар кетіп жатыр және елге оралуға шешім қабылдау үшін бізде не өзгеруі керек?
Халықаралық көші-қон ұйымының тапсырысы бойынша жүргізілген саясаттанушылар Ирина Черных және Рустам Бурнашевтың "Қазақстандық жас мамандардың көші-қон көңіл-күйі" зерттеуіне сәйкес, соңғы 7 жылда Қазақстаннан 300 мыңға жуық адам кеткен. Саны жағынан онша көп болмаса да (халықтың жылдық өсуі аясында 250 мың адам), сапасы жағынан қоғамның толық білімді және білікті бөлігі кетіп жатқаны анықталған. Эмигранттарға өз ресурстарын салған мемлекет қанша жоғалтады, бұл ұлттық қауіпсіздікке қауіп төндіре ме және ағысты қалай тоқтатуға болады?
Қазіргі әлемде мигранттар тауар ретінде, ал көші-қон қауіп емес, табиғи процесс ретінде қарастырылады. Сонымен қатар ғалымдардың пікірінше, Қазақстан Орталық Азияның барлық өңірінен келген мигранттарды тартатын мемлекетке айналды. Алайда көші-қонның теріс сальдосы 2012 жылдан бастап өсуде. Алаңдатарлық үрдіс – елде жастардың көші-қоны ұлғаюы, кететіндердің 25%-дан астамы – 15 пен 28 жас аралығында.
Жоғары білімі бар адамдардың эмиграциялық ұтқырлығының жоғары деңгейі: 2017 жылы жоғары білімі бар адамдар (11 290 адам) Қазақстаннан кеткендердің жалпы санының 29,9% құрады, яғни әрбір үшінші эмигрант – жастар.
Ресми статистика тек азаматтығын ауыстырған эмигранттарды ғана ескеретінін есте ұстаған жөн. Қазақстандық паспортты сақтай отырып, шетелде оқитындар немесе жұмыс істейтіндер есептелмейді. Мысалы, 2017 жылы білім беру мигранттары ресми түрде небәрі 76-ға жетті, ал Ресей деректері бойынша 2016-2017 оқу жылында көрші елде 64 мың қазақстандық оқыды, 842 есе көп.
Кетудің себептерін анықтау үшін зерттеушілер шетелде оқу немесе тағылымдамадан өту тәжірибесі бар 50 жас маманнан (40 жасқа дейін) сұхбат алды. Респонденттердің 35-і Қазақстанда, 15-і шетелде тұрады.
Көші-қон көңіл-күйін анықтайтын келесі факторлар аталды:
- елдегі әлеуметтік-экономикалық жағдайдың нашарлауы;
- психологиялық ыңғайсыздық;
- саяси жағдайдың тұрақтылығына деген сенімсіздік;
- бірқатар көрші елдердің мигранттарды тарту жөніндегі белсенді саясаты;
- Қазақстан азаматтығының салыстырмалы "әлсіздігі".
- Азаматтықтың әртүрлі индекстері бойынша төмендігі, қазақстандықтар 71 елге бара алады.
"Кеткіңіз келе ме?" деген сұраққа үштен бір бөлігі"иә", тағы үштен бір бөлігі "жоқ", басқалары жұмыс ұсынылса, кетуі мүмкін екенін айтады.
Басқа елдерде тұратындардың 8,3%-ы оралатынын, 50%-ы оралмайтынын, 41,7% - ы Қазақстандағы жағдайға қарайтынын айтқан.
Зерттеуге сәйкес, 15 пен 29 жас аралығындағы Қазақстандықтардың шамамен 42%-ы шетелге оқуға немесе тұрақты тұруға кетуді жоспарлап отыр. Олар жақсы білім алғысы келетінін, біздегі ескі білім беру жүйесінен түңіліп кеткенін айтады. Жалпы қазақстандық жастар бала кезден бері шетелде оқуды армандайды.
Жастар неге шетелде тұрғысы келеді?
Мәселен, АҚШ-та білім алуға аттанғалы тұрған жастардан бұл қадамға не үшін барып жатқанын сұрағанда, жақсы ақша табу және сапалы өмір сүру Қазақстанға қарағанда АҚШ-та оңайырақ деп жауап берген. Олар шетелге кеткен таныстарының бірнеше жылдан кейін жаңа көлік сатып алғанын, ал Қазақстанда оған ұзағырақ уақыт кетеді деп пікір білдірген. Сонымен қатар жастар АҚШ-тағы еркіндік пен сөз бостандығын ұнатады. Адамдар өз пікірлерін білдіруден қорықпайды, тыйым салынған тақырыптар жоқ және саясатты ашық талқылау жаман және заңсыз нәрсе болып саналмайды. Сондай-ақ АҚШ-та бизнесті жүргізу қауіпсіз, мұнда ешкім оны тартып алмайды, заңмен қорғалған.
Қазақстанда не өзгеруі керек?
Жастар Қазақстанда сыбайлас жемқорлықты жою және жалпы өмір сүру деңгейін арттыру маңызды деп есептейді. Шетелде оқыған жастар Батыс елдерімен, НАТО-мен, АҚШ-пен көбірек интеграция қажет екенін тілге тиек етеді. Бұл – демократияға қол жеткізудің жолы.
Екіншіден, шетелде жалақы көбірек, мәселен АҚШ-та ең аз дегенде 500-600 мың теңге табады, ал Алматы мен Астанадағы жоғары білімді жастар негізінен екі жүз мың теңге жалақы алады. Екінші жағынан шетелдіктермен қарым-қатынас жасау, олардың мәдениетін білу, ой-өрісін кеңейту жастар үшін қызықты эксперимент.
Сондай-ақ шетелде полиция жақсы жұмыс істейді. Олар білім беру жүйесі өзгеруі керек деп ойлайды. Шетелдік оқытушылар, халықаралық мектептер, ағылшын тілінде көбірек білім алу – интеллектуал жастардың қалауы. Цифрлық технологиялар, оның ішінде инфрақұрылым, онлайн-сатып алу және жеткізу жүйесі, қызмет көрсету саласындағы жаңа трендтер дамыған елдерде көбірек екенін айтады.
Сондай-ақ батыс менталитеті жастарға қолайлы, ешкім айыптамайтын, өз өмірімен өмір сүру және күн сайын жаңа нәрсе үйрену олардың көңілінен шығады. Қазақстанда жаңашылдықтар мен еркіндікті қоғам қабылдамайды, өз ойын білдіруде шектеулер көп, "бәрі сияқты" болған жөн.
Қазақстандық жастар жеке бизнестің дамуын, экономиканың шикізаттық бағытынан бас тартуды және оның нарықтағы бәсекеге қабілеттілігінің артуын және елдің халықаралық институттарға кірігуін көргісі келеді.
