Маңғыстау атом энергия комбинатының (МАЭК) жұмысындағы іркілістер еліміздің батыс торабын энергиямен жабдықтауға елеулі залал келтірді. Онда ел экономикасы үшін көптеген стратегиялық активтердің және мұнай-газ активтерінің болуына байланысты салдарлардың ауқымы жуықтап алғанда 1 млрд доллардан асып түсті. Болашақта мұндай қауіптерді жою үшін қандай жүйелі шешім қабылдау керек?
Қисынға келетіндерінің бірі – проблемалық энергия нысанын "ҚазМұнайГазға" немесе "Самұрық-Қазынаға" беру. Мәселенің мұндай шешімінің "оң" және "теріс" себептері қандай болатынына "Atameken Business" телеарнасы "Байділдинов. Мұнай" бағдарламасының кезекті шығарылымы арналды.
Біз бағдарлама барысында Маңғыстау атом энергия комбинатының неге жиі бұзылатынын және мұнай-газ саласына келтірілген залалды бағалайтын боламыз. Өйткені бұл оқиғалардан бірінші кезекте мұнайшы зардап шегеді. Бұл екінші мәрте қайталанып отырған апат шілдедегіден несімен ерекшеленді. Ол кезде Үкімет энергия комбинатын жөндеуге 5 млрд теңгеге жуық қаражат бөлген. Шілдеде мұнай өңдеу тәулігіне 55 мың тоннаға, яғни үш есе қысқарды. Мұнай өндіру 23 пайызға төмендеді, яғни тәулігіне 250-260 мың тоннадан 200 мың тоннаға дейін. Бұл айтарлықтай құлдырау.
МАЭК 1999 жылдан бері табиғи газбен жұмыс істейді. Мұнайшылар МАЭК-ке табиғи газ беріп отырады, ал есесіне электр энергиясын алуы керек болатын. Бірақ олар оны алмайды және мұнай өндіруден зардап шегеді.
Мұнда бір сұрақ туады. Неге мұнайшылардың өзіндік электр энергиясын өндіру жүйесі жоқ. Менің ойымша, төтенше жағдай режимін облыстың кейбір аудандарында үш күн бойы электр қуаты берілмегені белгілі болған кезде жариялауға болады. Ақиқатында, қала аудандарында және жақын маңдағы елді мекендерде электр қуатын беру ресми ресурстарда орналастырылған кесте бойынша 3 сағаттың орнына 7 сағатқа дейін ұзартылған. Бұл кестемен беру жүйесі шартты түрде. Апат аяқталғаннан кейін ол жойылады. Содан кейін ЖЭО-ның тағы бұзылу-бұзылмауына ешкім жауап бере алмайды.
2002 жылдың аяғында активтер 39 млрд теңгені, қысқа мерзімді активтер 12 млрд теңгені, қысқа мерзімді міндеттемелер 24 млрд теңгені құрады, бұл қысқа мерзімді активтерге қарағанда 9 млрд теңгеге артық. 2022 жылы сатудан түскен түсім 64,5 млрд теңге, шығын – 3,3 млрд теңге болды. Негізінде, егер қысқа мерзімді міндеттемелер қысқа мерзімді активтерден көп болса және компания тұрақты шығынға ұшыраса, онда бұл компания дефолтқа ұшырауы мүмкін. Өйткені егер компания осы қысқа мерзімді міндеттемелердің бір бөлігін ұзақ мерзімді несиелерге аудармаса, компания ешқашан қарыздарын төлемейді. Бұл тек Маңғыстауға ғана тән емес. Егер бүгін Қазақстанда кез келген ЖЭО-ны алып қарасақ, тиімсіз тарифтер – бұл бізге қойылатын сұрақ емес, басқа органдар бұған жауап беруі керек. Өйткені көптеген мұнайшылардың сұрақтары сала неге зардап шегіп жатқандығы жайлы болып отыр.
Шілде айының ортасында Үкімет МАЭК-ке 4,9 млрд теңге бөлді. Бұл – 10-11 миллион доллар. Мұнайшы үшін бұл сома өте аз. Бізде МАЭК-тің құны нарықтық бағадан төмен, мүмкін өзіндік құнынан да. Егер Қазақстандағы орташа тәуліктік өндіру көрсеткіштерінің кестесіне қарасақ, 2 шілдедегі есеп бойынша 250 мың тонна өндірген. Содан кейін МАЭК-те ірі апаттық жағдай орын алып, өндіріс төмендей бастады: 218,9 мың тонна, 4 шілдеде тәулігіне 200 мың тоннаға дейін төмендеген. Тамызға қарай ол біртіндеп қалпына келе бастады, бірақ 10 тамыздан бастап ол қайтадан тәулігіне 230 мың тоннадан төмендей бастады, бұл 1,6 миллион баррель, тәулігіне 1,5 миллион баррельге дейін. Яғни, осы уақыт ішінде біз өндірісте тәулігіне 200 мың баррельден айырылдық. Егер жоғары көрсеткішін алсақ, онда біз тәулігіне 300 мың баррель жоғалттық. Тәулігіне 300 мың баррель деген не? Егер барреліне 80 долларды орташа бағаға көбейтсек, мұнай-газ саласы күніне 24 миллион доллардан қағылды деген сөз.
Елестетіп көріңізші, станцияны жөндеу үшін 10-11 миллион доллар қажет болды. Бұл күніне 20 миллион доллардан астам шығын. Мәселен, бір-екі жыл бұрын мұнайшылар бұл ақшаны МАЭК-ке тастап, электр энергиясын тұтыну түрінде бере алуы мүмкін еді. Ал мұнайшылар неге электр энергиясы жоқ деген сұраққа терең бойламай, өздерінің бейіндік қызметімен айналысуды жалғастырып, МАЭК-ті жөндейтін еді. Қазір не болып жатыр? "ҚазМұнайГаз" және еншілес компаниялар электр энергиясын өшіру салдарынан 42 млрд теңге жоғалтты. Бұл жалпы топ бойынша мыңдаған тоннамен өлшенеді. Бұл алынбаған пайда, үлкен шығын.
Мысалы, біз кен орындарын игеріп, өз энергиямызды өндірсек те, энергияға тәуелді емес сияқтымыз. Бірақ іс жүзінде олай емес. Себебі мұнай немесе табиғи газды беру үшін, кез-келген жағдайда тасымалдаушы компаниялар мен мұнай құбырларында, газ құбырларында энергия болуы керек. Олар біраз уақыт резервте жұмыс істей алады, бірақ көрсеткіштер аз болады. Өйткені мұнай мен газды айдау үшін компрессорлар, сорғылар және тағы басқалары қажет.
Егер кен орнында тау-кен өндірісі төмендесе, оны қалпына келтіру үшін уақыт пен ақша қажет болады. Қабаттағы қысым төмендейді, бұл қысымның пайда болуы және тепе-теңдікті қалпына келтіру үшін станциялардың, ұңғымалардың, химияның жұмысы мен уақытты қажет етеді. Қалпына келтіру кезеңі алты айға немесе 1 жылға созылуы мүмкін. Оған ақша, ресурстар, мердігерлік жұмыстар қажет. Егер электр қуаты болмаса немесе ол мұнай кәсіпорындарына үзіліспен берілсе, онда, әрине, қызмет көрсету жұмыстары кейінге қалдырылады. Ауа райы суығанша ештеңе жасап үлгермейді. Бұл алдағы уақытта тұрақты жұмысқа әсер етеді.
Елестетіп көріңіз, тәулігіне 20 миллион доллардан артық жоғалттыңыз. Бұл жалпы мұнай компаниялары мен бюджеттің толық алынбаған өнімі. Бәлкім, миллиард адам үнсіз қоңырау шалады, 1200 орындық бір мектептің құрылысы 4,5 млрд теңгені құрайды. Біз жоғалтқан Миллиард доллар-бұл салуға болатын 100 мектеп. Аймақтың үлкен проблемасы тұрақты жұмысшы Грэк үшін шешілуі мүмкін. Миллиардтар түсініксіз болып көрінуі мүмкін. Айталық, 1 200 орындық бір мектептің құрылысы 4,5 млрд теңгені құрайды. Біз жоғалтқан миллиард долларларға 100 мектеп салуға болады. Аймақтың көптеген мәселелерін MAЭК-тің тұрақты жұмысымен шешуге болатын еді.
MAЭК электр қуатын беруді шектейді. Бірінші кезекте әлеуметтік нысандарды қамтамасыз етуіміз керек, ал өнеркәсіп пен мұнай өндірісі зардап шегіп жатыр. Бүгінга таңда мұнай-газ компанияларына электр энергиясын жеткізу шамамен 70 пайызға төмендеді.
Маңғыстау атом энергия комбинатына сұрақ. Расында, не болып жатыр? Неге апаттың алды алынбаған.БАҚ-тың хабарлауынша, бұл апат кенеттен орын алған. Маңғыстаулықтар электрмен жабдықтаудағы үзілістер ұзаққа созылғанын айтады.
Әрине, мәселе "ҚазМұнайГазға", жалпы мұнай компанияларына қатысты болуы керек. Бәлкім, ҚМГ үшін бұл өндірістік активтердің бірі – "Өзенмұнайгаз" соңғы жылды алғаш рет шығынмен аяқтап отыр. Демек, қаражат аз болған жағдайда инвестициялау немесе құру ұтымды емес. Жоспар бойынша газ MAЭК-ке жеткізілуі керек. Егер газдың профициті болмаса, онда ол жай тұруы үшін де бірдеңе жоспарлау қисынды емес. Бұл жағдайды ҚМГ ескеруі керек еді, өйткені энергия нысандарындағы апат алғашқысы емес.
Бұл жағдайда MAЭК-ті "ҚазМұнайГаз" немесе "Самұрық-Қазынаға" беру – ең тиімді шешім. Бірақ, мұнда мүдделер қақтығысын ескергеніміз жөн. Себебі олардың әкімдікке қарағанда басқару әлеуеті жоғары. Сондай-ақ олар MAЭК қызметкерлерінің жұмыстан кетуін тоқтата алады. Менің ойымша, қазір бұл электр комбинатын Маңғыстау облысы әкімдігінде мүдделер қақтығысы болмас үшін, нысанға инвестиция тарту үшін басқа меншікке өткізген дұрыс.
Егер мұнайшылар туралы айтар болсақ, онда аванстық немесе жоғары тарифтер нұсқасын пысықтау қажет. Қазір Ақтауда тарифтер орташа есеппен киловатт-сағатына – 20 теңге. Шығындардың болмауы және күрделі жөндеуге қаражаттың болуы үшін МАЭК-тің қаржысын ойластыру керек. Мұны мұнайшылар істей алады. Бірақ бұл жағдайда мұнайшылар кепілдік алуы керек, оның ішінде банктік кепілдіктер. Мұнайшылар өз шығындарын жабуы үшін, оларға көп төлеуі керек. Бұл ақылға қонымды.
