Әр дәуірде тарихты өзгерткен, қоғам дамуына елеулі әсер еткен батыр әйелдер бар. Мұндай көрнекті әйелдер өте көп, бір материалда барлығын қамту мүмкін емес. Kazinform тілшісі Орталық Азияның ұлы әйелдерінің тұлғалары туралы қысқаша шолу жасап көрді.
Тұмар патшайым
Тұмар (Томирис) – біздің дәуірімізге дейін 570-520 жылдары өмір сүрген сақ-массагеттердің аңызға айналған патшайымы. Ол Геродоттың "Тарих" шығармаларының арқасында белгілі болды. Томирис Ұлы Даланың тарихы мен мәдениетіне ғана емес, сонымен бірге дүниежүзілік тарих пен адамзат мәдениетіне зор үлес қосты.
Томирис патшайымның Ахеменид патшасы Кирді жазалауы көптеген халықтар үшін әділдік пен батылдық символына айналды.
Бопай
Хан Әбілқайырдың әйелі Бопай ханым Қазақ хандығындағы беделді әйелдердің бірі болған.
Бопай хан Әбілқайырдың сүйікті жары, балаларының анасы ретінде ғана емес, ханның билеушісі, дана кеңесшісі ретінде тарихта қалды. Бопай ханым Қазақ хандығының ішкі-сыртқы саясатын айқындайтын мәселелерді шешуге атсалысып, көршілес елдер арасында тату көршілік қарым-қатынас орнатуға, Ресеймен байланысты реттеуге, күрделі мәселелерді шешуге өзіне тән даналығымен, дипломатиялық әдептілігімен атсалысты. Бопай ханым патша әкімшілігімен, патшайым Елизавета Петровнамен және жоңғар билеушілерімен хат алысып тұрды.
Фатима ханша
Фатима – қазақ даласының соңғы ханы Жәңгірдің әйелі.
І Николай патшаның таққа отыру рәсімінде ол өзінің талғампаз, тәрбиелі, көркем мінезімен және дипломатиялық қарым-қатынас дағдыларының меңгеруімен ерекше әсер қалдырды.
Фатима атақты Орынбор мүфтиі Мұхаммеджан Гусейновтың қызы болатын. Әкесі балаларының білімді болуына күш салды. Фатима орыс, татар тілдерінен басқа ағылшын, француз, неміс тілдерін жетік меңгерген, сарай әдебін өте жақсы сақтаған. Пианинода еркін ойнап, Құранның тәпсірін білген.
Құрманжан Датқа
Бұхара және Қоқан хандары мойындаған қырғыздың тұңғыш мемлекет және әскери қайраткері, Алай қырғыздарының көсемі және билеушісі. Халық арасында "Алай ханшайымы" және "Оңтүстік ханшайымы" атанған Құрманжан Датқа қырғыз халқының тарихындағы дағдарысты сәттерде маңызды рөл атқарды. Қырғыз халқының билеушісі болған жалғыз әйел "ұлт анасы" деп танылды. Ол тау қырғыздары арасындағы рулық дауларды сәтті шешкен ең дана билеуші ретінде беделге ие болды. Құрманжан Датқа халқын қантөгістен сақтау үшін Алай қырғыздарының Ресейге қосылғанын ресми түрде жариялады.
Бәкен Қыдыкеева
Кеңес, қырғыз театр және кино актрисасы. КСРО-ның көрнекті халық әртісі, Қырғыз КСР Токтогул атындағы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, 1977 жылғы "Актерлік өнері үшін" номинациясы бойынша Бүкілодақтық кинофестивалінің құрметті лауреаты.
Бәкен Қыдыкеева алғаш рет қырғыз театры сахнасында қойылған әлемдік және орыс драматургиясының авторларының барлық пьесаларында басты әйел рөлдерін сомдаған тұңғыш нәзік жанды. Актрисаның шығармашылық өмірбаянында жүзден астам театр және кино рөлдері бар. "Салтанат" (1955), "Тоқтағұл" (1959), "Асу" (1961), "Ақ таулар" (1965), "Алғашқы ұстаз" (1965), "Ананың өрісі" (1967), "Бег иноходца" (1968), "Қараш асуындағы оқ" (1969), "Комиссар" (1969), "Бабалар сыры" (1972), "Көше" (1973), "Кездесулер мен қоштасулар" (1974) және т.б. әйгілі фильмдерде басты рөлді сомдаған.
Бүбүсары Бейшеналиева
Тұңғыш қырғыз балеринасы, биші, мұғалім. 1947 жылы Қырғыз КСР-нің еңбек сіңірген әртісі, 1954 жылдан КСРО халық әртісі, 1970 жылы Токтогул атындағы Мемлекеттік сыйлықтың иегері атанды. Басты рөлдері: Мария и Зарема (Б. Асафьев, "Бахчисарай субұрқағы", 1949 ж), Одетта-Одиллия (П. Чайковский, "Лебединое озеро" 1950 ж), Тао Хао (Р. Глиер) "Красныймак", 1950 ж), Аврора (П. Чайковский, "Спящая красавица", 1956 ж), Зейнеп (К. Молдобасанов, Т. Окунев, "Куйручук", 1960 ж), Джульетта (С. Прокофьев, "Ромео и Джульетта", 1962 ж) және т.б. 6-7 шақырылымдағы Қырғыз ССР Жоғарғы Кеңесінің депутаты, кейін 4-5 шақырылымдағы КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаты болды. "Еңбек Қызыл Ту", "Құрмет белгісі" ордендерімен және басқа медальдармен марапатталған.
Ұрқия Салиева
Алғашқы қырғыз комсомолдарының бірі, Қырғыз АКСР колхозының тұңғыш әйел төрағасы. Ол комсомол ұяшығының хатшысы, әйелдердің теңдігі мен білімін жақтаған худжум қозғалысының белсендісі болды. Ұрқия Салиева Меркі-Мүркіт (ол кездегі 1 Мая ауылы) ауылдық кеңесінің төрағасы болып сайланды, халық арасында үлкен құрметке ие болды. "Әйел ақсақал" атанған. 1928-1933 жылдары колхоз құруға белсене атсалысып, үгіт-насихат жұмыстарын жүргізіп, ауылдық кеңеске сауатсыздықты жоюға көмектесті. Кеңестер съезіне делегат және Орталық Атқару Комитетінің мүшесі болып сайланды.
Дильбар Абдурахманова
Өзбекстан мен Орталық Азиядағы тұңғыш әйел дирижер. Скрипкашы, КСРО халық әртісі. Хамза атындағы Өзбекстан КСР Мемлекеттік сыйлығының, "Халықтар достығы", "Мехнат Шухрати", "Фидокорона қызметтері үшін" ордендерінің иегері. Оның балет спектакльдерінің арасында "Шопиниана", "Бахчисарай субұрқағы", "Франческа да Римини", "Аққу көлі", "Щелкунчик", "Корсар", "Дон Кихот", "Золушка" бар. Ол 64 опера және балет спектаклін қойды.
Хадича Сулайманова
Заң ғылымдарының докторы, профессор, Өзбек КСР Ғылым академиясының академигі, Өзбек КСР-нің еңбек сіңірген ғылым қайраткері. Қылмыстық құқық бойынша өзбек тіліндегі тұңғыш оқулықтың авторы. Хадича Сулайманова Әділет министрі және Заң комиссиясының төрайымы ретінде ӨзКСР-нің сот жүйесі, қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу, азаматтық және азаматтық іс жүргізу кодекстері туралы жаңа заңның әзірленіп, қабылдануына үлес қосты.
Собира Холдарова
Репрессияның құрбаны болған тұңғыш өзбек журналисі. "Хотин-кизлар білім юрти" қыздарға арналған оқу орнын бітіргеннен кейін "Янги Юль" ("Жаңа жол") газетінің редакторларының бірі болды. Ол Кеңес Одағы Коммунистік партиясының мүшесі атанды. Мәскеудегі Мемлекеттік журналистика институтын бітірген соң Кеңес Одағындағы тұңғыш өзбек журналисі болды. 1937 жылы ол "таптық сананы жоғалтты және интеллектуалдық революциялық қозғалыспен байланысы" үшін айыпталып, кейін сотталып, түрмеге жіберілді. 1955 жылы түрмеден шыққан соң Ташкентке оралды. 1956 жылы 22 маусымда ақталды. Жауап алу мен түрмеде отырудың нәтижесінде өмірінің соңына дейін психикалық аурудан зардап шекті.
Зульфия Умидова
Бірінші әйел кардиолог, медицина ғылымдарының докторы. 80 ғылыми еңбектің, оның ішінде 3 монографияның – "Климатофизиология мәселелері" (1939), "Ыстық климаттағы жүрек-қан тамырлары жүйесінің физиологиясы мен патологиясы" (1949) және "Ыстық климаттың кардиологиясының очерктері" (1975) авторы.
Өзбекстанның терапевтік және кардиологиялық ғылыми қоғамдарын басқарды. Ұлы медициналық энциклопедияның "Кардиология" бөлімінің редакторы (III басылым), кардиологтар және терапевтер қоғамдары кеңесінің, "Кардиология" және "Терапевтикалық мұрағат" журналдарының редакциялық алқасының, Халықаралық терапевтер қауымдастығының мүшесі болды.Үш рет Ташкент қалалық Кеңесінің депутаты болып сайланды (1961, 1965, 1967 ж.ж.), Қарақалпақстан Жоғарғы Кеңесінің депутаты болды.
Малика Сабирова
Әйгілі тәжік балеринасы, балет оқытушысы. КСРО халық әртісі. С.Айни атындағы Тәжікстан академиялық опера және балет театрының прима-балеринасы. Ол Галина Уланованың шәкірті болған. 1969 жылы Мәскеуде өткен халықаралық балет байқауынан кейін Малика Сабированы дүние жүзі мойындады.
Түркия, Иран, Египет, Чехословакия, Куба, Норвегия, Болгария, Венгрия, Аустралия, Франция, Латын Америкасы елдерінің атақты театрларының сахналарында өнер көрсетті.
Сараджан Юсупова
Кеңес геохимигі, Тәжік КСР Ғылым академиясының академигі (1951). Тәжік КСР Жоғарғы Кеңесінің екі шақырылымының депутаты. Тәжік КСР ғылым және техникаға еңбек сіңірген қайраткер (1960 ж). Екі "Құрмет белгісі" орденімен марапатталған. Оның негізгі еңбектері коллоидтық минералдарды зерттеуге, целестиннің геохимиясына және Тәжікстандағы минералды бұлақтарды зерттеуге арналған.
Софья Хакимова
КСРО Медицина ғылымдары академиясының корреспондент-мүшесі болып сайланған Орта Азиядағы тұңғыш және жалғыз әйел дәрігер. Дарынды акушер-гинеколог, ғалым. 1992 жылдан бастап Ресей ғылым академиясының корреспондент-мүшесі, 2014 жылы Ресей ғылым академиясына оқуға түсті, медицина ғылымдарының докторы атанды. Тәжікстандағы акушерлік және гинекология ғылыми-зерттеу институтының негізін қалаушы. Тәжікстанның еңбек сіңірген ғылым қайраткері, Ленин орденімен, "Құрмет белгісі, Халықтар достығы" ордендерімен, "1941-1945 жылдардағы Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарындағы ерен еңбегі үшін" медалімен марапатталған.
