Бұл тек сыртқы конъюнктураның нәтижесі емес, соңғы жылдары іске асырылып жатқан институционалдық және құрылымдық реформалардың әсері. Мемлекеттік қаржы жүйесін жаңғырту, бюджеттік жоспарлаудың жаңа форматы, әлеуметтік міндеттемелердің басымдығы, өңірлік теңгерімді дамыту және Ұлттық қор мен халықаралық резервтердің сақталуы – барлығы елдің экономикалық тұрақтылығын күшейтетін негізгі факторлар. Қаржыгер Расул Рысмамбетов Қазақстан экономикасындағы осы үрдістерге баға беріп, олардың ұзақ мерзімді даму тұрғысынан маңызын талдап берді.
– Сыртқы саяси тұрақсыздық пен жаһандық сын-қатерлерге қарамастан, Қазақстан экономикасы орнықты өсім көрсетіп отыр. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев бастамашы болған қандай ішкі факторлар мен реформалар осы оң өзгерістердің негізіне айналды?
Біздің экономикаға ең қажет басты фактор – реформалардың жүйелілігі. Қазақстан билігі экономиканы біртіндеп болжамдылық қағидаттарына көшіруге тырысуда. Бұл – бюджеттік және салық кодекстерінің реформасы, тарифтерді ырықтандыру, бизнестің мемлекеттік активтерге қолжетімділігін жеңілдету, үш жылдық бюджеттік жоспарлауға көшу. Осы шаралар тиісті деңгейде және сапалы орындалса, экономикаға ұзақ мерзімді "тыныс" береді.
Ендігі басты назар институттарға ауысуы тиіс: мемлекеттік сатып алулардың ашықтығы, жеке және мемлекеттік сектор үшін бірыңғай ережелердің қалыптасуы, монополияға қарсы органның рөлін күшейту.
– 2024 жылы Қазақстанның мемлекеттік бюджетінің кірістері 44 млрд АҚШ долларынан асты. Бұл Өзбекстанмен (26,4 млрд) және Қырғызстанмен (4,4 млрд) салыстырғанда айтарлықтай жоғары, әрі Иран мен Болгария сияқты елдердің бюджеттерімен шамалас. Осы көрсеткіштерді өңірлік және жаһандық контексте қалай бағалайсыз?
– Бұл сандар Қазақстанның іс жүзінде Орталық Азияның экономикалық "якорі" екенін көрсетеді. Бюджетіміз көлемі мен құрылымы жағынан өңірдегі көршілерімізге емес, Шығыс Еуропа елдеріне көбірек ұқсайды.
Сонымен қатар, мәселе тек қанша қаржы жинайтынымызда емес, оны қалай жұмсайтынымызда. Қазақстан біртіндеп мұнайға тәуелділіктен арылып келеді: мұнайлық емес кірістердің үлесі өсуде, ал Ұлттық қор барған сайын тұрақтандырушы құрал әрі болашаққа инвестиция салу көзі ретінде қолданылып отыр.
– Қазақстан бюджеті айқын әлеуметтік сипатқа ие: шығыстардың шамамен 60%-ы әлеуметтік саланы қолдауға бағытталған. Мемлекеттің әлеуметтік міндеттемелерді орындауы әлеуметтік-экономикалық тұрақты дамуды қамтамасыз ету үшін қаншалықты маңызды?
– Жұмсақ валютасы бар және демографиясы жас елдер үшін әлеуметтік шығыстар – қайырымдылық емес, тұрақтылыққа жасалған стратегиялық инвестиция. Бұл бағытта қатты үнемдеуге біздің мүмкіндігіміз жоқ.
Білім беру, денсаулық сақтау, жұмыспен қамту және зейнетақы жүйесін қолдау жаппай кедейлік пен әлеуметтік турбуленттілік тәуекелдерін төмендетеді. Алайда әлеуметтік саясат экономикалық саясатты алмастырмауы тиіс. Көмек азаматтардың экономикаға қатысуын ынталандыруы керек, ал бюджетке тәуелділікті күшейтпеуі қажет.
– Қазақстан үш жылдық бюджеттік жоспарлау форматына көшті. Мұндай жүйенің негізгі артықшылықтары қандай? Ұзақ мерзімді болжамдау бюджеттік саясаттың тиімділігі мен стратегиялық міндеттердің орындалуына қалай әсер етеді?
– Үш жылдық жоспарлау мемлекеттік қаржыны "өрт сөндіру" режимінен стратегиялық басқару режиміне көшіруі тиіс. Бұл сәтті жүзеге асқан жағдайда министрліктер мен өңірлер үшін нақты жоспарлау көкжиегі пайда болады, ал бизнес үшін болжамдылық артады. Теориялық тұрғыдан алғанда, Парламенттің мемлекеттік қаржыны бақылаудағы рөлі де күшеюі керек.
– Қазіргі таңда Қазақстанда небәрі үш өңір ғана донор болып отыр, ал қалған 17 өңір дотация алады. 2025 жылы өңірлерді дамытуға рекордтық көлемде – 7,6 трлн теңге, яғни республикалық бюджеттің шамамен 30%-ы бағытталған. Мемлекеттің өңірлік даму саясатын және оның экономикалық тұрақтылыққа әсерін қалай бағалайсыз?
– Мұны формалды түрде теңестіруден ынталандыруға қарай жасалған қадам деп атауға болады. Енді мақсат тек өңірлердің тапшылығын жабу емес, олардың экономикасын іске қосу. Әрине, бұл жерде өңірлердегі кадр сапасы шешуші рөл атқарады.
Қаржыландыру өңірлерге өз салық базасын дамыту, инвестиция мен бизнесті тарту талаптарымен қатар жүруде. Егер осы логика сақталса, алдағы 3–5 жылда жаңа донор өңірлер тек шикізат аймақтарында ғана емес, индустриялық және аграрлық өңірлерде де пайда болуы мүмкін. Тағы да бәрі кадрларға тіреледі.
– Қазақстанның айтарлықтай қаржылық "қауіпсіздік жастығы" бар: Ұлттық қордың көлемі 64 млрд АҚШ долларынан асады, ал алтын мен бағалы қағаздарды қоса есептегендегі халықаралық резервтер жыл басынан бері 20%-ға өсіп, 52,2 млрд долларға жетті. Мұндай көрсеткіштер сыртқы турбуленттілік жағдайында елдің экономикалық тұрақтылығын қаншалықты күшейтеді?
– Бұл – макроэкономикалық тұрақтылықтың іргетасы және шетелдік инвесторлар тарапынан жоғары бағаланады. Әлемдік тәжірибеде 100 млрд АҚШ долларынан асатын жиынтық резервтер елдің сыртқы соққыларға төтеп бере алатынының айқын белгісі саналады.
Алайда бұл ресурстар "өлі жүк" болып жатпауы керек, олар ішкі инвестицияларға – инфрақұрылымға, адами капиталға, цифрлық трансформацияға жұмыс істеуі тиіс. Ақыр соңында, тұрақтылық дегеніміз – тек дауылды аман өткеру ғана емес, тыныш кезеңді жаңғыртуға тиімді пайдалану қабілеті. Соңында, тұрақтылық дегеніміз тек дауылды кезеңдерді аман жеткізу емес, тыныш уақытта жаңғыру мен жаңаруға дайындалу қабілеті.
Ең бастысы – ресурстар мен күш-жігерді тек ағымдағы тұрақтылыққа жұмсап қоймай, болашақтағы дауылдарға алдын ала дайын болу.
