– Жұмыс кабинетіңіз дала галлереясына ұқсайды екен. Орыстың атақты суретшісі Владимир Эйферттің "Азиа қызы" түпнұсқа болса да, мұның құны жоқ қой.
– Владимир Эйферт 1930 жылдары қазақ даласында айдауда болған. Қыш пен көмірді езіп, бояу жасап, кәдімгі картон қағаздарға сурет салған. Есітуімше, үш немесе төрт картинасын біздің елде жүріп жазған. Дәл осы картинаны Мәскеуден, Третьяковский галереясынан келіп, реставрация жасап береміз деп қызметтерін ұсынды. Түпнұсқаның негізінен айырылып қалам ба деп қорықтым. Өзіңіз айтпақшы, мұның құны жоқ. Бірақ, шедевр.
– Сурет өнеріне бей-жай қарай алмайтыныңызды біліп алдық. Суретшілеріміздің сіз тәрізді кәсіпкерлерге өкпесі қара қазандай екенін білетін шығарсыз. Олар біздің картиналарымыз кәсіпкерлердің жұмыс кабинеттерінде немесе үкіметтің дәліздерінде тұрмайды дейді. Ал мен жұмыс кабинетіңізден өзіміздің суретшілердің еңбектерін көріп тұрған жоқпын.
– Менің коллекциямда қазақстандық суретшілердің картиналары жеткілікті. Ә.Қастеев, Ж.Шарденов, А.Ғалымбаева, С.Раманов, А.Сыдыханов, А.Қазығұлов, Е.Төлепбай сынды суретшілердің картиналары бар. Кеңсенің басқа да бөлмелерінен көруіңізге болады.
– Бизнес – салқын жүрек. Өнер – шексіздік. Сіз кәсіпкерсіз. Ал бизнестің табиғаты нақтылаққа басымдық береді. Екеуі екі әлем. Сіз екі әлемнен қалай үйлесімділік таптыңыз?
– "Бизнес – салқын жүрек" дегенге мүлдем келіспеймін. Бизнеске мен өнер ретінде қараймын. Себебі біз мәдениет, кино, музыка, өнер, спорт және ғылым мен білімнің арқасында ғана Қазақстанды әлемдік деңгейге көтере аламыз. Бизнес қоғамның дамуына ықпал етпесе, өнердің өрге жүруіне жол ашпаса, онда оның болашағы жоқ. Бизнес қоғамнан тысқары тұра алмайды.
Сіздің сөзіңіз Мәскеуде КСРО Министрлер кабинеті жанындағы Халық шаруашылығы академиясында оқып жүрген жүрген кезімдегі бір сәтті еске түсіріп отыр. 90-жылдардың басы. Ұстазым Абел Гезевич Аганбегян әлемдік деңгейдегі бизнес жетекшілерімен кездесулерді жиі ұйымдастыратын. Бірде жапондық кәсіпкерлермен кездесу кезінде Мацусита Коносукэ ілімі туралы естідім.
Коносукэ Мацусита мектепті тастап, 9 жасынан жұмыс істеуге мәжбүр болған. Ол 22 жасында электропатрондар шығаруды бастап, әйгілі Panasonic брендімен танымал "Matsushita Electric" компаниясын құрды. Коносукэ Мацусита бірде жиын болып жатқан кезде қол астында жұмыс істейтін менедержерін орнынан тұрғызып "сіз өткен айда жоспарды орындаған жоқсыз. Сіз жұмысқа қалай келесіз?" деп сұрайды. Жауабын есіткен соң "ол жолмен қалай ұялмай жүрдіңіз. Ол жол қарапайым салық төлеушілердің қаржысына салынған. Сіз жоспарды орындамағандықтан, салықты бюджетке уақытылы тапсыра алмадыңыз. Демек ол жолмен жүруге қақыңыз жоқ. Келесі жұмысты бастаған кезде осыны ойланыңыз" дейді. Жапондарда жалпыұлттық қызығушылық пен өркендеуге қатысты ұстанымдар бизнес философиясымен ұштасып жатады. Бизнестің өз философиясы бар. Сіз айтпақшы, суық көзқарас – салқын жүректің жетегінде кетсең, тапқаныңның берекесі болмайды.
– Қазақ бизнесінің сипатын қалай қабылдайсыз?
– Біздегі бизнес екі полярлы жағдайда тұр. Бірі – кәсіпке оңай жолмен келгендер, екіншісі – кәсіптерін маңдай терлерімен дөңгелеткендер. Арбаға Мерседестің моторын орнатсаң, арба бәрібір арбалығын істейді. Біздегі бизнес соған көбірек ұқсайды. Қоғам да, заң да, билік те бизнесті өгейсітпеуі керек. Менің ойымша біздегі бизнес әлі кемеліне келген жоқ. Қандай іс болса да, бизнес жетекшілерінің жүрегінде ең алдымен азаматтық парызы, ел мен жерге деген жанашырлық сезімі ойнап тұруға тиіс. Сонда елдің де, бизнестің де еңсесі биік болады.
– Қазақта тегінен жарымаған деген жаман сөз бар. Батыс елдерінде кейбір бизнес элиталарының 100-150 жылдық тарихы бар. "Бизнестегі тектілік" деген ұғымның салмағы бар ма" деген сауалға сіз тапқан жауап бар ма?
– Ол да мүмкін. Мұны зерттеп жүрген ғалымдар бар. Бірақ тоқтамды пікірге келді ме, жоқ па, білмеймін. Бізде бизнес-клан деген ұғым қалыптасып келе жатыр ғой. Оның қандай болатынын, тектілік деген ұғымның бизнес филофиясына қалай әсер ететінін әлі көрген жоқпыз. Нағыз тектілерімізден ХХ ғасырдың басында, одан әріде Қазақстанның Ресейге қосылған жылдары айырылып қалдық. Бір ғасырдың ішінде үш рет әліпбиді өзгертудің өзі тарихымызды тарының қауызына сыйдырып жіберді емес пе?!
Бизнес саласының классиктері тапқан табысының белгілі бір бөлігін халықтың игілігіне жұмсағанды жөн санайды. Бұл олардың дәстүрлі шарасына айналған. Халықаралық бизнес жүйесінде осы үрдіс кең дамыған. Егер әр кәсіпкер "менің тапқан табысымның ішінде халықтың да үлесі бар" деген ойды бекем ұстанса, онда бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі де артады. Бизнестің тектілігі деген осы болса керек. Кәсіпкер артында қарақұрым ел бар екенін сезінсе ғана біз бизнестің әлеуметтік жауапкершілігін арттыра аламыз.
– АҚШ-та Голливудың иесі Ақ үй емес, бар болғаны бес-алты олигарх. Бірақ олар кино арқылы әлемді билеп, әлемнің әміршісі атанып отыр. Сіздерге киноға инвестиция салуға не кедергі?
– Мүмкін, сіз білмейтін боларсыз, 2002-2008 жылдары "Қазақфильм Ұлттық киностудиясы" АҚ Директорлар кеңесінің мүшесі қызметін атқара жүріп, III және IV "Еуразия" Халықаралық кинофестивальдеріне бірнеше рет бас демеуші болып, оның қанатын кең жаюына зор үлес қостым. Сондай-ақ "Шәкен жұлдыздары" халықаралық кинофестиваліне де демеушілік көрсеттік.
– Иә, сізді қазақ қоғамы мецанат деп таниды. Ал кинематография сізге осы саланың басы-қасында жүрген корифейлермен жақын араласу үшін керек пе?
– Мұны рухани қажеттілігім деп қабылдауға болады. Кино дегеніміз — уақыт пен кеңістікке, ой мен іс-әрекетке саяхат жасаудың шексіз мүмкіндігі. Қазақтың атын өнері мен киносы, музыкасы мен спорты, ғылымы мен талантты суретшілері шығарады деп тағы да қайталап айтқым келеді. Өз мәдениетімізді сақтап, басқаларға таныту рухани дүниемізді кеңітпесе кемітпейді. Бұл деңгейге жетпейінше, байлықта кие болмайды. Ал демеушілік жасау, қайырымдылық көрсету қоғамға жақындаудың бір әдісі, жауапкершіліктің нақты көрінісі деп білемін.
– 1997 жылы "Комсомольская правда" газетінде Нью-Йоркте, атақты "Empaire State Building" бизнес орталығының 64 қабатын жалға алып, кәсібін жүргізіп жатқан қазақ кәсіпкерлері туралы мақала жарияланды. Онда сіздің атыңыз аталады. АҚШ-қа сізді кім жіберді?
– Оның тарихы ұзақ. Одақтың күйреуінің алдында КСРО министрлер кеңесінің ауыл шаруашылығы академиясында оқыдым. Академияда оқу – менің өмірімдегі ең жарқын сәттерімнің бірі. Мен оқуды аяқтағанда социализм дәуірі күйреп, жабайы капитализм салтанат құра бастаған кез еді. Кеңес дәуірі уақытында КСРО министрлер кеңесі жанындағы Халық шаруашылығы Академиясында басқарушы орындарға мамандар даярлап, бітіруші түлектерді республикалардың министрлерінің орынбасарлығына немесе облыстық атқару комитеті төрағаларының орынбасарлық қызметтеріне жіберетін. Ал бізді жұмысқа өздерің орналасыңдар деп қоя берді. Содан мен Мәскеуге қайтып келіп, Академияның ректоры Абел Гезевич Аганбегянға (біздің ректор ол кезде Горбачевтің экономикалық кеңесшісі болатын) кірдім:
- Бізді оқыттыңыздар, жұмыс жоқ, енді не істеміз? – дедім.
Аганбенян мені тыңдады да, былай деді:
- Америкаға барасың ба?
- Онда не істеймін?
- Онда іскерлік басқару магистрлерін дайындауға бұрынғы Одақтан топ жинап жатыр. Осы бағдарлама бойынша Массачусетс штатындағы Спрингфилде оқисыңдар, – деді.
Мен бару керек деп шештім.
– АҚШ-тағы мультиұлттық биографияңыз осылай басталған екен ғой. Оқу бітірген соң елге оралуды ойлаған жоқсыз ба? 1996 жылдар сіз тәрізді көзі ашық бизнесмендерді ел болып, елбасы болып қолға шырақ алып іздеген уақыт.
– Оқуды аяқтаған соң аз уақытқа елге келіп, амбицияңның да, біліміңнің де құны жоқ екеніне көзім жетіп, АҚШ-қа қайта кеттім. Америкада бірге оқыған көзі ашық, көкірегі ояу әрі білімді бірнеше қазақ жігіттері бірлесіп кәсіп ашуды ойлап, "Атамекен" компаниясын құрдық. Сол Америкада алғашқы бастаған кәсібіміздің бір жылдан соң нәсібін көре бастадық. Компания елдегі жобаларды іске асыруға инвестиция тартумен айналысты. Сенсеңіз, пайда табудан гөрі еліміздің өркендеуін ойладық.
– Тағы да 1990 жылдарға оралайықшы. Сол кезде үкімет басында отырғандар, дағдарыс менеджерлері Мәскеу жоғары оқу орындары түлектері болды. Ел ішінде "Қазақ үкіметін ауылдан және мемлекеттік тілден алыстату сол жылдардан басталды. Үкімет мүшелерінің біразының туған тамырынан алыстап кетуіне себеп болды" деген пікірлер көптеп айтылды.
– Мен басқалар үшін жауап бере алмаймын. Бірақ мемлекеттің елдігін айқындап тұратын факторлардың бірегейі – тіл. Тілінен алыстап кеткендер қоғамнан қолдау таба алмайды. Белгілі бір топтың қолдауына ие болуы мүмкін. Бірақ оның ғұмыры ұзақ болмайды. Себебі бизнестің күре тамырында ұлтының қаны бүлкілдеп тұруы керек. Бұлай болмаса, ол ет пен терінің арасындағы жел тәрізді алдамшы дүние. Біз елдігімізді тек тарихымыз бен мәдениетіміз, тіліміз арқылы ғана сақтап қаламыз. Өткенді еске түсіріп, бүгінгіні тап басатын, болашақтан үміт күттіретін тарих. Ендігі міндет тұншығып жатқан тарихқа еркіндік беру.
– Сіздің идеяңызбен құрылған "Матумба" клубы жайлы БАҚ-та деректер аз. Бірақ қазақтың қаймағы болып жүрген азаматтарымыздың біразы мүше екен. Құпия болмаса, сіз құрған клубтың бағыты қандай?
– Мұндай клуб ашу туралы идеяны Америкада жүрген кезде ойлағанмын. АҚШ-та, Спрингфилде жүрген кезде бізді "Rotari club"-қа шақырды. Бұл клубқа сол өлкенің атақты саясаттанушылары, кәсіпкерлері мен ғалымдары мүше еді.
Ал жасына, атағына, лауазымына қарамай, бір-біріне рухани жақын, елге қоғамға еңбегі сіңген, әлеуметтік белсенді, еліміздің патриоттарының басын біріктірген "Matumba" клубының негізі 2000 жылдары қаланды. Клуб мүшелерінің қатарында Әбдіжәміл Нұрпейісов, Асанәлі Әшімов, Төрегелді Шарманов, Камал Ормантаев, Кеңес Аухадиев, Олжас Сүлейменов, Мұрат Әуезов, Тоқтар Әубәкіров және тағы да өзге мәдениет, ғылым, спорт, саясат қайраткелері мен бизнес өкілдері бар.
Жалпы санымыз жүз шақты адамбыз. Қатарымыз көбейіп келе жатыр.
– Қиын сәтте сізді сабырға шақыратын қандай күш?
– Әке-шешемнің тағдыры. Өмірдің барлық тауқыметін бірге көріп, қиыншылықтарды жеңе білген әкем мен анам менің көңілімнің төрінде. Олар қашанда маған рухани күш береді.
– Әңгімеңізге рахмет!
Әңгімелескен Гүлбаршын Сабаева
