ҚР Парламент Мәжілісінің депутаты, Қордайға байланысты құрылған Үкіметтік комиссия мүшесі Бақытбек Смағұл өзінің facebook парақшасында қазақ пен дүңген арасындағы жанжалдың себеп салдарын жазды. Мәжіліс депутаты көпшілік біле бермейтін, бірақ ең өзекті деген мәселеге тоқталған екен.
"Есебім болсын, айта отырайын. Үкіметтік комиссия құрамында жүріп, жете зерттеп, жұртшылықпен әңгімелесе келе, бір жарым ғасырдан артық қордаланған біраз мәселе қатпары ашылды. Жеке-жеке тоқтала кетейін.
1. Екі жақтан ақсақалдарды шақырып, кеңес құрдық. Бес ауылдың бәрінен өкілдерін жинадық. Дүнген жағынан қариялар басын иіп тұрып, жастардың бұзақылығы, үлкендердің тәрбиеде жіберген олқылығы үшін қазақтардан кешірім сұрады. Тараптар қол алысып, мәмілеге келді. Дүнген қариялары қазақтарды мешіт жанында мұсылман болып бас қосып, мал сойып сыйлап, татуласуға шақырды.
Татулық керек. Ұлттық ұлан кейін кетеді. Демек, жергілікті жұртшылық өзара бітіспей, келісімде өмір сүрмей болмайды.
2. Жолдың жағдайы нашар. Басты жол Масаншы ауылының орталық көшесі арқылы өтеді. Жергілікті тұрғындар оған жақын үй салып тастаған, аула көріп, жолға кесе-көлденең машиналарын қойып қояды да, қазақтардың өтуіне кедергі келтіреді. Кикілжіңнің тууының бір себебі де жолға қатысты қақтығыстар.
Дүнген көлігімен келе жатса, қазақтың көлігіне жол беруін талап ететін көрінеді.
Жергілікті қазақтар жағы: "Басқа жол салып беріңіздерші, бұл жолды дүңгендер алып қойды, өткізбейді" деген шағым айтты. Оған ашына айқай салуға тура келді: "Қай жерде отырсың? Сен қазақ, өз жеріңдесің! Күре жолды басқаға беріп, қымсына айналып жүретін құл ма едің?". Қосымша жол ашылмайды. Дүнгенлерге көлігін жолға қоюға тыйым салынады. Қара жол қалпына келтіріліп, баршаның ортақ игілігіне айналуға тиіс.
3. Дүнгендердің балаларының бірде біреуі Қазақстанның Қарулы күштеріне бармайды, әскери борышын өтемейді. Наным-сенімі солай. Осыған орай құқық қорғау органдарына нақты талап қойдық: егер сол жігіттері ерігіп, есіріп, өзгеге қол көтерсе, басынса, құқық пен тәртіпке қарсы әрекет қылса, қатаң жазалау керек. Қолы артына қайырылып, кісен салынып, түрмеге тоғытылсын. Елге қорған болмай, қорлаушы болса, торда отырсын.
4. Біз жиын өткізгенде қазақ жастары жасы үлкендерді үнсіз тыңдады. Сөзді арсыздықпен бөлмеді. Дүнген жастары арасында қазақша сөйлейтін белсенділері болды. Бірақ оларға инабаттылықты үйренген жөн секілді. Дүнген ауылдарына да шектен шыққанды қалыпқа қайтаратын, тентекті тойтаратын ақсақалдар кеңесі секілді беделді, құрметті адамдар алқасы керек екенін айттық. Ол кеңес құрылатын болды. Қазақстан халқының бір бөлігі болғысы келсе, тәртіпке көнуі міндет!
5. Дүнгендерге тәрбиенің басым бөлігі мешітте беріледі. Ал оның басты уағызшысын Қазақстан мұсылмандарының діни басқармасы сайламайды.
Дүнген тілінде уағыз айтылып жатады. Ол не айтып жатыр? Бәлкім, бізге қарсы үгіт жүргізіп жатқан болар?!
Дүнгендер тек Құранды ғана емес, қоғамды сыйлай білуі шарт.
Сондықтан мен еліміздің бас мүфтиі, Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының төрағасы Наурызбай қажы Тағанұлымен сөйлестім. Ол облыстық имамды Қордай ауданына жіберді. "Діни бағыттағы сала бақылауда болады. Жұмыс жасаймыз. Әр шараны қадағалап отырмын", – деді маған жаңа бас мүфтиіміз.
6. Әділін айтайық, дүнгендер жер емген, өте шаруақор, еңбексүгіш халық. Ауылдарын өздері абаттандырып, көгалдандырып қояды. Арақ сатылмайды, оны ішпейді. Ал жиынға сылқия тойып келген бір-екі қазағымыз болды. Оларды: "Ұлтымызды масқараламай, үйіңде отыр!" деп үйіне жібердім.
Бірақ дүнгендердің жаман жері – Нью-Йорктегі және басқа елдер қалаларындағы "Чайна-таун" сияқты жинақы әрі жеке тұрады, араларына өзге этностарды көп жібере қоймайды. Бірақ біз қазақ елінде біреудің отау ішінен отау тігуіне жол бере алмаймыз.
Олар мемлекеттік тілді білуі, салтын сыйлауы шарт. Салтымызды сыйламаса, халқымызды балағаттаса, қартымызды тепкілеп жатса, оған қалай бей-жай қарап отырамыз? Осыған байланысты қойылуға және орындалуға тиісті талаптардың барлығын айттық. Бұл бағытта да үлкен жұмыс істелуі қажет.
7. Көрші Қытайда әртүрлі ұлыстарды қоғамға кіріктірудің түрлі тәжірибесі мен тәсілі бар. Мысалы, егер сен қазақ болсаң, қалайсың ба, қаламайсың ба, ешкім сұрамайды, міндетті түрде қытайдан досың, жолдасың болуға тиіс. Дүркін-дүркін, жетісіне бір рет қонаққа шақырып, үйіңде қондырасың және оған қонаққа барасың. Осыған мәжбүрлейтін бұйрық бар. Халықтарды араластыру осылай жүзеге асырылады. Біз олай мәжбүрлеп отырған жоқпыз. Екі ортада көпір тұр, сонымен араласып, оны "достық көпіріне" айналдыруға болады. Қазақ қариялары да бұл жағы кемшін болғанын мойындап, қарым-қатынасты жолға қоюға келісті.
Дүнгендердің қазақ еліне үдере көшіп келгеніне бір жарым ғасырдай уақыт өтіпті. Алайда іргедегі қазақтармен аралас-құраластығы үзілген. Екі ортада көпір тұр. Пайдаланбайды. Бұл мәселелердің барлығы өткен ғасырдан бері қордаланған. Енді оны тәуелсіздік аясында толық шешу аса маңызды. Жалғыз дүнген ғана емес, басқа барлық этностар мемлекет құрушы қазақ халқымен бірге бір ұлт болып ұйысуы керек. Әйтпесе, әрқайсысы әр жаққа тартып, жерімізді ту-талақай ету қаупі бар.
8. Дүнгендер әз-Наурыз секілді ұлттық мерекелерімізді тойламайды. Олар үшін бұл жат. Әкімдіктің ішкі саясат бөлімі "ұрпағы көз үйретсін" деп Ұлыстың ұлы күнін атап өтуді талап етеді, мәжбүрлейді. Бірақ бұлар ондай мерекеге шақырғанға келмейді. Тек Ораза мен Құрбан айтты ғана мейрам санайды.
9. Мектеп директорымен тілдестім. "Ауқатты" ауылдық округінің білім ордасында 1,5 мың оқушы оқиды. Соның 1300-і – дүнген, ал 200-і – қазақ балалары. Көпшілік азшылыққа әлімжеттік жасайды дейді. Мұғалімнің тілін алмайды екен. Дүнгендер ертелі-кеш үлкенінен кішісіне дейін жермен жұмыс жасайды, егін салады. Мұғалім балаларын мектепке келтірмек болса, "Сабақ бергің келсе, егіндікке кел!" деп айтады екен. Тіпті науқан кезінде егістікке барып сабақ беріп жүргендері де бар көрінеді. Бұл әрине, өрескел дүние. Мұның дұрыс емес екені жөнінде ескерту жасадық.
Мектеп ауласындағы дәретханада жас қыздың зорлануына қатысты сорақы оқиғадан кейін бар жердегі білім ордалары ауласына бөгде адамдардың кіруіне тыйым салынды. Бірде осы мектеп ауласында кезекшілік етіп жүрген мұғалімдер бөтен жігіттердің жүргенін байқап, сыртқа шығып кетуін сұрайды. Олар екі ұстазды ауладан аулақ шақырып алып, тепкілеп ұрып кеткен. Артынан араға ақсақалдар түсіп, екі жақты бітістірген.
10. Сортөбе ауылдық округіндегі 24 мың халықтың басым көпшілігі, яғни 23 мыңы – дүнген. Біразының үйінде қару-жарақ бар деген мәлімет айтылды. Неге қазақтардан тәркіленген қару олардан тәркіленбейді? Олар қаруды заңды алған ба, әлде заңсыз жолмен иеленген бе? Міне, осы салада да жұмыстар қолға алынуы керек.
Жамбыл облысының Қордай ауданына Парламенттен, Үкіметтен, Бас прокуратурадан, Ұлттық қауіпсіздік қызметінен және басқасынан өкілдер келді. Жергілікті халықты мазалаған әлеуметтік-экономикалық мәселелерді анықтап, жазып алды. Мектеп, аурухана, жол мәселелерін шешіп беруді сұрайды. Алдағы уақытта ол бойынша үлкен жұмыс жасалуға тиіс. Жұртшылық төбелестің қайталануын емес, жылдар бойы қордаланған түйткілдердің нақты шешілгенін қалайды.
Бізді қазақ жағы жақсы қабылдады, келгенімізге шын жүректен қуанды.
Қазақтың қанымен келген жер заңымен қорғалады.
Қазақ бағынған заң дүңгенге де, басқасына да ортақ. Мемлекет ішінен мемлекет құру деген қарау пиғылдың тамырына балта шабылуға тиіс!"
Бақытбек Смағұл
