Маңғыстаудағы БН-350 реакторының игілігін ширек ғасыр көрдік. Ал оның арғы жағында ғылым ретінде ядролық физика 1957 жылдан бастау алды. Ендеше әрісі 70, берісі 50 жыл болды, бірақ қазақстандықтар радиациялық қауіпсіздік туралы әлі де өте аз біледі. Онда да жүйелі түрде емес, тек жекелеген деректер түрінде. Соған сәйкес елімізде радиофобия проблемасы өткір тұр. Ол дегеніміз "радиация бар" деген сөз естісе, көп адам жаны қалмай қорқады деген сөз.
Осылайша елімізде атом қуаты мен оның игілігін қабылдай алмау, жатсыну психологиясы берік қалыптасып отыр. Ендеше радиофобия бізге қайдан келді? Саралап көрелікші...
50 жылға жалғасқан құпиялық
Радиофобия дегеніміз, негізінен – ауру, онда да тек Қазақстанда ғана емес, әлемдегі сауатты елдердің барлығында бар дерт. Медицина тілінде, ол "психологиялық та, физиологиялық та тұрғыда кездесетін жүйке-соматикалық сипаттағы ауытқушылықтар кешені" деп аталады. Кей жағдайда одан айығу мүлдем мүмкін емес екен.
Мамандардың айтуынша, оған шалдыққан адам ион шашатын немесе ион шашпайтын электрмагнитті сәуленің барлық түрінен қорқады. Иондалатыны кәдуілгі радиация болса, иондалмайтыны – ұялы байланыс станциялары, микротолқынды пештер, смартфондар, индуктивті жылу сәулелер және тағы да басқалар.
Біздегі радиофобианың бірнеше себебі бар, соның ішінде ең негізгілері: осы бағыттағы біліміміздің таяздығы, оны тереңдетуге қатысты біртұтас саясаттың жоқтығы, оған жауапты энергетика, цифровизация, экология сынды министрліктерде қоғамдық пікірді қалыптастыру құзіретінің болмауы және радиофобиямен күресте ұлттық эдвокаси жобалардың жоқтығы.
Бір сөзбен айтқанда бұл үрей бізде түйсік деңгейінде орныққан және бірнеше ұрпаққа дейін тарап кеткен. Сондықтан да орасан зор түсіндіру жұмыстарын жүргізу қажет. Мұны біз АЭС салу жөніндегі референдум кезінде анық байқадық.
"Радиофобияның ең бірінші себебі – Семей полигоны. Біз 1949-1989 жылдар аралығында атом қаруының жойқын қиратқыш күшін өз бойымызда сезініп өстік. Осы 50 жылда 450 ядролық сынақ өткізіліп, халқымызға, ел экологиясына орасан үлкен залал келді. Қанша адам зардап шеккені әлі күнге дейін белгісіз. Белгілісі 1991 жылға дейін сол аймақта 1,3 миллион адам тұрғандығы. Осы тарихи оқиғалар қазақстандықтардың арасында жаппай радиофобияның тарауына себеп болды. 1992 жылы тәуелсіздік алғаннан кейін елімізде ұзақ жылдар сынақ жүргізілген Семей полигоны жабылды да, біздің атом қуаты туралы ұғымымыз оның осы радиациямен байланысты теріс салдары арқылы орнығып қалды. Шындығын айтқанда біздің егемендігіміз осы Семей полигонын жабу бастамасының арқасында нығайды. Естеріңізде болса, Қазақтанда құрылған ең бірінші қоғамдық ұйым "Невада-Семипалатинск" қозғалысы болды", – дейді "Eurasian Expert Council" қоғамдық қорының төрағасы Шыңғыс Лепсібаев.
Тарихтан тін тарта сөйлесек, еліміздегі радиофобияның бастауында 50 жылдық әскери құпиялық тұр. Ал оның арғы жағында геосаясат жатыр. Кеңес Одағы бас бәсекелесі Америка Құрама Штаттарымен "қырғи қабақ" соғыста мұздай қарулану жарысына кіріскенде, адамзат баласы игерген соғыс өнерінің ұшар шыңы жаппай қырып-жоятын атом қаруына келіп тірелген еді. Осылайша оған қол жеткізуге ұмтылған мемлекеттердің тактикалық қалтарыс аумақтарында ядролық полигондар пайда болды. Соның бірі – Семей аймағы.
Бұл тұста атай кететін тағы бір жайт, жалпы Кеңес Одағы табиғатынан милитарлы ел болды. Ол ұстанған империалистік саясат тоталитаризм сипатындағы социализмге ұласқан тұста әскери экономика негізгі шаруашылық түрінің біріне айналды. Одақтас республикалардағы өңірлерді дамыту кей тұста осы әскери риторикамен айқындалды.
Мәселен, соның нәтижесінде Қазақстанда стратегиялық шикізат анықталған кен орындарының маңында қалалар пайда болды немесе бар елді мекендер гүлдене бастады. Өйткені, бұл қалалар тікелей Мәскеудің қамқорлығына алынды және кейбірі өте құпия ұсталды.
Солардың бірі – стратегиялық-тактикалық қару жасау мақсатында атом өнеркәсібі үшін қажетті уран табылған Ақтау қаласы мен ядролық физиканы ғылыми дамытқан Курчатов, Алатау қалалары әуелгіде арнайы режимдегі жасырын нысандар еді. Міне осы кешенді факторлардың салқыны тәуелсіз Қазақстанда да сақталып қалды.
"Одан кейінгі кезекте, әрине, әлемде төртінші саналатын ядролық қару арсеналынан түбегейлі бас тарту бастамасы тұр. Осылайша біз әлемдік қауымдастық алдында беделімізді орнықтыра алдық. Соның екпінімен 1999 жылы Ақтаудағы БН-350 жылдам нейтронды реакторы тоқтатылды. Міне, осындай атомға қарсы саясат жүргізе отырып, елімізде атом өнеркәсібін, соның ішінде атом энергетикасын насихаттау орынсыз еді. Керісінше, бастапқыда оның кеңес кезінен қалған құпиялылығы барынша сақтап қалдық. Бұл бұрыннан бар радиофобияны одан сайын ушықтыра түсті", – дейді Шыңғыс Лепсібаев.
Осы тұста Чернобыль апаты да радиофобияны терең орнықтыра түсуге қатты әсер етті. 1986 жылғы сәуір айындағы оқиға бүкіл әлемді дүрліктіріп тастады. КСРО тараған шақта Қазақстанда Семей полигоны мен осы Чернобыль апатының шындығы қатар айтыла бастады. Радиацияның адам ағзасына, қоршаған ортаға жойқын әсері, саналы сағаттарда-ақ өлімге алып келетіні болмаса айықтырмас дертке шалдықтыратыны екі жағдайда да қоса қабат жария боп жатты.
Одан кейінгі Фукусима оқиғасы да "жығылғанның үстіне жұдырық" болды. Ең мықты деген жапондықтардың өздері табиғи апаттың алдында пұшаймандық танытқанда, "дамушы елдердің сапынан шыға алмай жүрген біздің елге "аждаһа-атоммен" арпалысу не жорық" деген пікір қалыптасты.
Осылайша, Қазақстан қоғамы атом игілігінен мәңгілікке теріс айналып кеткен еді. Мұндай күй осы уақытқа дейін сақталып қалып отыр. Ал оған қарсы мемлекет тарапынан ешқандай да күрес жүргізілген жоқ. Жаңа айтып кеткеніміздей, оның бірнеше себептері бар.
"Ең бірінші кезекте Қазақстан азаматтарының осы бағыттағы білімі өте төмен. Мектепте физика сабағы өте нашар оқытылды. Қызыққан бала қызықты, қызықпағаны сырт қала берді. Соның салдарынан радиация тұрмақ уранның не екенін білмейтіндер де бар. Содан келіп, біреуден естігенін шын көріп, қаңқу сөзге еретіндер көбейді. Екінші кезекте, елімізде құқықтық және қаржылық сауаттылық жұмыстары дұрыс жолға қойылғаны сияқты радиациялық қауіпсіздік бойынша бірыңғай саясат жүргізілген жоқ. Мемлекет тарапынан да, қоғам тарапынан да тұрақты, жүйелі негізде ештеңе оқытылмады. Үшіншіден, радиофобиямен күрес саласында ұлттық эдвокаси жобалар жоқ. Мақсатты жұмыстар жүрмегендіктен, осынау теріс құбылысты еңсеру мүмкін болмай тұр. Тағы бір атай кетер негізгі жайт, энергетика, цифрландыру және экология министрліктерінің қоғамдық пікірді қалыптастыру құзыреті жоқ. Ақпараттық-түсіндіру жұмыстарының барлығы бір кездері "Хабар" арнасына, одан соң ақпарат министрлігіне берілді де, олар ұсынатын мемлекеттік тапсырыс аясында радиофобияға қарсы жұмыстар тыс қалды. Сондықтан да осы аталған министрліктрге қоғамдық пікірге ықпал ете алатындай тетік беру керек", –дейді "Eurasian Expert Council" қоғамдық қорының төрағасы Шыңғыс Лепсібаев.
Оның айтуынша, халықтың қауіпсіздік саласындағы отандық стандарттарға және мамандардың біліктілігіне деген сенімі өте төмен. Көптеген азаматтар жемқорлық жайлаған қоғамда мұндай стандарттар сақталады дегенге сенбейді. Тіпті Чернобыль, Фукусима апаттары қайталана ма деп қатты қауіптенеді. Осы тұста мемлекет үшін бұқара халықты атом энергетикасының қауіпсіздігіне иландыру мүмкін болмай тұр. Ендеше, бұл бағыттағы жұмыстарды қолға алатын уақыт келді.
Референдум қарсаңындағы жұмыстарды одан әрі жалғастырып, радиофобияға қарсы мемлекеттік бағдарлама әзірлеу қажет-ақ. Науқаншылдықпен тыйылып қалуға болмайды. Өйткені, атомның қаупі бар екені рас, бірақ игілігін де ұмытпағанымыз жөн. Оның жойқын күшін әскери мақсатта сезінген болсақ, азаматтық мақсатта да пайдасын көруге тиіспіз.
Қазақстандағы радиофобия тым әсірешілдікке ұшыраған үрейлердің жиынтығы екенін түсінуіміз керек. Ол үшін осы уақытқа дейін ақпарат кеңістігінде қалыптасқан теріс пікірдерді еңсеріп, атом – арзан, таза әрі қауіпсіз энергия көзі екенін кең ауқымда түсіндіргеніміз дұрыс. Шындығында радиофобия белгісіздік тудыратын және дезинформация ретінде қолдануға барынша ыңғайлы манипуляция құралы ғана.
Сондықтан да бұл жұмыстарды Қазақстан көлемінде шектеп қоюға болмайды, бұрынғы одақтас елдермен тізе қоса отырып, халықаралық бағдарламалар жүргізу қажет. Өйткені, ТМД бойынша ахуал ұқсас, бірақ, ол жақтарда радиофобия жоқ немесе салыстырмалы түрде төмен. Ендеше, бізге 50 жылдық құпиялықтан бас тартатын уақыт келді.
