Мәселен, Норвегияда елдің мұнай және газ кірістері зейнетақы қорына жіберіледі, ал Жапонияда зейнеткерлердің көптігі соншалық, 70 жасқа дейін жұмыс істейді.
Әлемде зейнетақы жүйелері қандай?
Әлемде үш негізгі зейнетақы жүйесі бар: тарату, жинақтау және аралас. Дистрибьюторлық жүйені ынтымақтастық деп те атайды, өйткені ол сөзбе-сөз жас ұрпақтың үлкендерге деген ынтымақтастық қағидаттарына негізделген, яғни жұмыс істейтін адамдар зейнеткерлерді қамтамасыз етеді. Бір жағынан, ол үлкен плюске ие, өйткені қарттықты өз бетімен жинай алмаған қарт адамдар жақсы өмір сүре алады. Екінші жағынан, өмір сүру деңгейі жоғарылағанда, оның ұзақтығы артады, сәйкесінше зейнеткерлер көбейеді, жүйе дұрыс жұмыс істемейді.
Жинақтаушы жүйе басқаша әрекет етеді: мұнда адамдар өз болашағы үшін жұмыс істейді, азаматтар немесе олардың жұмыс берушілері өмір бойы жалақының бір бөлігін аударады. Оның айқын артықшылығы бар, адам өзі үшін жауап береді және оған ешқандай демографиялық тенденциялар әсер етпейді. Алайда табысы төмен адамдар өздерінің болашағына қолайлы ақша жинай алмайды, бұл қартайған кезде қаржылық жағдайы нашар болуына әкеледі.
Сонымен аралас зейнетақы алғашқы екі түрдің симбиозы. Яғни, адамдар жалақысының бір бөлігін елдің зейнетақы қорына аударады. Содан кейін бұл соманың бір бөлігі басқа қарт адамдарға төлеуге, ал бір бөлігі өз зейнетақысына бөлінеді.
Австралия: еңбек өтілі маңызды емес
Австралияның зейнетақы жүйесі - әлемдегі ең табысты жүйелердің бірі болып саналады. Мұндағы зейнетақы екі бөліктен тұрады: мемлекеттік және жинақтаушы. Біріншісін ел азаматтары 67 жастан бастап ала алады, ал еңбек өтілі мен жұмыс орны маңызды емес. Мемлекеттік зейнетақыны соның ішінде ешқашан жұмыс істемеген ел тұрғындары да алады. Зейнетақы мөлшері бірнеше нюанстарға байланысты: жылдық кірістің мөлшері, отбасылық жағдайы, асырауындағы балалардың саны және мүліктің болуы.
Ресми жұмыс істейтін австралиялықтар жинақтаушы зейнетақыға немесе Superannuation Guarantee-ге сене алады. Елде көптеген зейнетақы қорлары бар, австралиялықтар оларды өздері таңдай алады, ал компаниялар қызметкердің жалақысының 11%-ын сол жерге аударады. 2023 жылдың 1 шілдесінен бастап бұл сан 2025 жылы 12%-ға жеткенге дейін жыл сайын жарты пайызға артып отырады.
Бұл жүйенің артықшылықтары: Super Co-Contribution бағдарламасын қолданып, жинақтаушы зейнетақыны арттыра алады. Егер азамат зейнетақы қорына қосымша сома салса, мемлекет қызметкердің жарна мөлшеріне және оның жылдық табысына байланысты белгілі бір соманы қосады.
Австралиялық жалғыз зейнеткер екі апта ішінде 1096,70 AUD алады, бұл жылына шамамен 28 514 AUD. Рубльге аударылған бұл сома шамамен 342 мың теңгені құрайды.
Бүгінгі таңда Австралияның зейнетақы қорлары жүйесі 3,4 трлн доллардан астам активтерді басқарады.
Жапония: зейнеткерлер саны бойынша көшбасшы
Жапония 1 миллионнан астам халқы бар елдер арасында 65 жастан асқан азаматтардың ең көп үлесіне ие.
БҰҰ Халық бөлімінің мәліметі бойынша, 2050 жылға қарай күншығыс еліндегі зейнеткерлердің үлесі халықтың 36%-ынан асады. Осыған байланысты Жапония үш салада зейнетақы саясатын әр түрлі жетістіктермен жүргізіп отыр:
* иммиграция және тууды ынталандыру саясаты арқылы еңбекке қабілетті жастағы халық санын көбейту;
* егде жастағы адамдардың жұмыс күшіне қатысуын қолдайды, сондай-ақ оларға қолдау көрсету шығындарын бөледі;
* аз шығындармен көп нәрсені жасау жолдарын іздейді, мысалы, технология мен автоматтандыруға инвестиция салу арқылы өнімділікті арттырады.
Жұмыс істейтін ұрпақ есебінен алынған зейнетақы жинақтарының сомасынан төлемдер үшін пайдаланылмайтындар болашақ ұрпақтың зейнетақылары үшін резервтеледі. Ұзақ мерзімді перспективада зейнетақы қорларының жалпы көлемінің шамамен 10%-ы зейнетақы резервтерінен түседі деп есептеледі.
Жапондықтар 65 жасында зейнетке шығады, алайда мұны ертерек, 60-та жасай алады, бірақ бұл жағдайда төлем мөлшері 24%-ға азаяды.
Егер азамат жұмысты 70 жасқа дейін жалғастыруға шешім қабылдаса, онда зейнетақы, керісінше, төрттен бірі бөлігі мөлшерінде өседі.
Жапондық зейнетақы жүйесі үш түрден тұрады:
- Өзін жұмыспен қамтыған адамдар мен жалдамалы қызметкерлерді зейнетақымен қамсыздандыру жүйесіне қатысуға құқығы жоқ адамдар үшін Ұлттық зейнетақы қоры;
- Компания қызметкерлері үшін жұмыс істейтіндерді зейнетақымен қамсыздандыру жүйесі;
- Өзара көмек қауымдастығы басқаратын басқа зейнетақыларды ала алмайтын кейбір кәсіптер мен салалар үшін өзара көмек зейнетақысы.
Бүгінгі таңда Күншығыс елінің егде жастағы азаматтары жылына орта есеппен 795000 иен алады. Бұл шамамен 2 млн 600 мың теңге.
Норвегия: тең құқықтар мен мұнай игіліктері
Ел жыл сайын әлемдік зейнетақы жүйелерінің түрлі рейтингтерінде бірінші орында тұр. Норвегиядағы ерлер де, әйелдер де 67 жасында зейнетке шығады. Келісім бойынша адамға лайықты демалысқа ертерек 62 жасында кетуге мүмкіндік беретін бірқатар компаниялар бар.
NAV статистикасына сәйкес, 2023 жылдың маусымында 67 мен 69 жас аралығындағы норвегиялық зейнетақы айына 23 792 норвегиялық кронды құрады. 1 млн 50 мың теңгеден сәл асады.
Иммигранттар елде 40 жылдан астам өмір сүрген болса, зейнетақының толық мөлшеріне сене алады. Сонымен қатар зейнетақы төлемдерінің бір бөлігі ел аумағында кемінде 3 жыл жұмыс істегендерге қол жетімді.
Норвегияда егде жастағы азаматтар екі түрлі зейнетақы алады: Мемлекеттік зейнетақы қоры төлейтін еңбек зейнетақысы және Ұлттық сақтандыру жүйесі арқылы төленетін қарттық бойынша кепілдендірілген мемлекеттік зейнетақы.
Еңбек зейнетақысы жинақтар негізінде есептеледі және азаматтың өмір бойы табысын көрсетеді. Норвегиялықтардың арнайы жинақтау шотына жыл сайын 13 пен 75 жас аралығындағы адамның жылдық табысының 18,1% есептеледі.
Қызықты факт: Норвегияның мемлекеттік зейнетақы қоры мұнай мен газды шетелге сатудан түскен кірісті шоғырландырады. Сондай-ақ қаражат шетелдік ірі фирмаларға инвестицияланады, бүгінде қор әлемдік биржаларда тізімделген компаниялардың барлық акцияларының 1,5%-на иелік етеді.
Бір жағынан, қор экономиканы мұнай кірістерінің көтерілуінен және құлдырауынан қорғау үшін, екінші жағынан халықтың қартаюы жағдайында өсіп келе жатқан бюджет шығындарын жабу үшін құрылды.
Кімнің зейнетақы жүйесі жақсы?
Неміс қаржы компаниясы Allianz өзінің API зейнетақы индексін әзірледі, оның көмегімен әлемдегі зейнетақы жүйелерінің тұрақтылығы мен тиімділігін бағалады. API үш негізгі көрсеткішті қарастырды: біріншісі демографиялық өзгерістерді, мемлекеттік қарызды және жалпы өмір сүру деңгейін, екіншісі — зейнетақы жүйесінің демографиялық өзгерістерді жеңілдетуге дайындық деңгейін, үшіншісі — зейнеткерлікке шығу деңгейін бағалады.
Үздік 3 рейтинг келесідей:
- Дания
- Нидерланды
- Швеция.
