Оның сөзінше, тасқын суға тосқауыл қоюды Дінмұхамед Қонаев қызылордалық қариядан көргенін өз естелігінде жазады.
– 1949 жылы көктемде Сырдария өзені Бөрібай арнасы тұсынан қорғаныс бөгетін жарып өтіп, Қызылорда қаласын топан су басып қалғанына Дінмұхамед Қонаев та куә болған. Естелікте былай деп жазылған.
"1949 жылы ақпан айының соңына қарай өткен IV съезде мен Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің мүшесі болып сайландым. Нұртас Оңдасынов екеуміз съезд жұмысына қатыса алмадық. Орталық Комитеттің шұғыл тапсырмасымен Қызылорда облысында жүргенбіз.
Ол судың мол кезі еді ғой. Бөрібай арнасының жоғары жағындағы жойқын апат аяғымыздан тік тұрғызған. Қар еріп, сай-саланы су қаптап, арна тасыған тұста сел бөгетті жырып, төмен қарай лап қойған. Қызылорданы сел алып, Орталық саналатын Орта Азия күретамыры – теміржол бойын ойран-асырын шығару қаупі тұрған-ды. Оған қарсы мол техника, қыруар адам күші жұмылдырылды. Ташкент пен Алматыдан гидротехниктер келіп, әскери бөлімшілер іске араласты. Аз күнгі, бірақ ауыртпалығы оңайға түспеген бұл жұмыстың бар тізгінін өз қолыма алуыма тура келді", – деп Қонаев естелігін бастайды дейді кейіпкеріміз.
Әлібек Сабырбаевтың айтуынша, сол аты-шулы су тасқынын көрген адамдар Қызылорда қаласы мен айналасындағы ауылдар су астында қалған. Абырой болғанда, су теміржолға тірелген, бірақ ел-жұрт теміржол вокзалына кіру мүмкіндігінен айырылған. Десе де, су шаймаған орындар да тіркелді. Олар – көне базардың айналасындағы военкомат, 1-май мектебі және сол сияқты биік жерге салынған бірен-саран құрылыстар.
– Әрбір минут қымбат еді. Жауынгерлер мен теміржолшылар бөгеттің "тығыны ашылған" жерді бітей алмай, салымыз суға кетіп тұрған кезде маңдайын әжім торлап, еңкіш тартқан қарт (Сатан Күйкентайұлы) Құдай айдап келе қалмасы бар ма!? Бізге күн сала қарап тұрып:
– Босқа арам тер болмаңдар, – деді.
– Жырынды су оңайлықпен әл бермейді. Оны "қарабураламай" ауыздықтау қиын. Тосын сөз еріксіз елең еткізген.
– "Қарабураңыз" қалай, түсінбедік, қария? – деп жөн сұрадым. Шал асықпай-аптықпай мән-жайды түсіндіре бастады.
– Ұзындығы 15-20 құлаш келетін жуан арқанның үш-төртеуін қатар жазып, жерге тастаңдар да, қамыс, сабан төсеп, үстіне шым салыңдар!
Сосын киіз шиыршықтағандай тас қып орап арқанмен шындап байлаңдар да, бөгеннің кеткен жеріне қойыңдар! Онымен қазақ асау дарияны да тоқтатқан.
– Апыр-ай, – дедім әрі қайран қалып, әрі бұны қалай бастарымды білмей.
– Қарағым, мен білсем, осы жердің бастығы сен боларсың, – деді бір қайрат танытқалы оқталып.
– Қасыма бес-он сарбазыңды қос, бәрін өзім істеп берем.
Ақсақал айтқанын айна-қатесіз жүзеге асырды. Тоған жасалып, алып қашып жатқан сел сап тыйылды, – деп естелігін жалғастырады Д.Қонаев.
Осылай бөген жасап, асау өзенді "бұғалықтаудың" халықтық әдісі бағзы заманнан қолданылады екен. Бұған тарихи деректер куә.
– Көне Қытай жылнамаларында Сырдария өзенінен өтіп Аралға, одан әрі Еділге дейін жеткен түркілердің "өздері ғана емес, аттарына дейін көк сауытқа оранғаны, өзеннен өтерде қарабура байлап, сал жасайтыны немесе теріден қайық дайындайтыны" айтылады Мұны Н.Кюнер жазған. Негізінен өзеннен өту немесе ағып жатқан өзенді "байлау" бабаларымыз Ақсақ Темір заманынан ары, көне түріктер заманынан бері пайдаланған, – деп қоса кетті Әлібек Сабырбаев.
"Өтті дәурен осылай" атты кітабында Димаш атамыз "...Осы бір оқиға есіме оралған сайын "халық даналығынан асқан ұлылық, халық жинақтаған өмірлік тәжірибеден асқан құдірет жоқ" деген тоқтамға иек артамын да тұрамын. Осы заманғы озық үлгідегі техника, инженерлік ойлар мен тапқырлық, шүкір, баршылық. Соны малданып халық жинақтаған әлгіндегідей білікке, оның тарихи тәліміне көз жұмып, айналып өте беретініміз өкінішті-ақ. Хат танымайтын шынашақтай қара шал сайдың тасындай жүзден астам жауынгерге қоса атағы жер жарған ондаған маманды жерге қаратса, халық мұрасына мұрын шүйіре қарауды қоятын мезгілдің жеткендігі емес пе!? Әр шал өткен дәуірдің бір-бір өмірлік ісін өскелең ұрпаққа осылай жеткізіп жатса, не арман!?!" деп естелігін түйіндейді.
Білетіндер Сырдария Қызылорда аумағында 1949 жылдан кейін бұндай мінез көрсетпегенін айтады. Әлбетте, мұндай оқиғалар бәзбіреулерге ертегі секілді көрінуі мүмкін. Бірақ, "көп жасағаннан емес, көпті көргеннен сұра" дегеннің де бары рас. Осы оқиғаны оқу барысында ел арасында "түйедей мәселенің шешімін түймедей етіп ғана көре алатын көнекөз қарияларымыз жоқ емес" деген тоқтамға келдік.
