– Әзиз, жақында БАҚ бетінде "Менің ұлтым кім? Мен – кіммін?" деген сұрақтарға жауап іздеп жүргеніңізді айттыңыз. Сіз кімсіз, Бейшенәлиев мырза? Біз, қазақ көрермендері, сізді қазақ деп ойлап кеткелі біраз болды.
– Рас, жақында "Esquire Kazakhstan" журналынан этникалық идентификацияға қатысты дүние жазуға тапсырыс алған болатынмын. Менің отбасылық тарихым мен қанымдағы көп ұлт өкілінен нәр алып жатқан тамырым, Орталық Азияның әртүрлі қалаларында өткен балалық шағым, Ресейде өткен жастығым – бір ұлттың шеңберіне байлап қойғысы келмейді. Бойымда бірнеше ұлттың қаны қайнап жатыр. Мен Орталық Азияның барлық елдерін өзімнің отаным деп қабылдағым келеді. Әкем – Болат Бейшенәлиев қазақ киносында талай рөлді сомдады. Маған да тағдыр қазақ киносынан орын сайлады. Қазақтар мені де, әкемді де өзіміздің актер деп таниды. Әкемнің көзін көргендер менен әкемді таниды. Сондықтан қазақ киносы маған жақын. Фильмографиямдағы өзім қатысқан 70-ке жуық киноның тең жартысы Қазақстанда түсірілген қазақ кинолары екен.
– 18 жыл Мәскеуде тұрдыңыз...
– Иә. Қазақстанға табан тірегеніме үш жылдан асып барады. Менің Мәскеуде тұрған, ес білгелі Қазақстанды, Алматыны көрмеген ұлым бұл қалаға бірден ғашық болды. Мәскеуге орала салысымен мені Алматыға көшуге үгіттей бастады. Менің қаныма сіңіп қалған көшпенді өмір қай қалада қанша уақыт тұрып қалатынымды болжай алмайды. Мүмкін, өмірімнің қалған бөлігін Алматыда өткерермін. Бүгін Алматыда болғанмен, ертең қай елде жүретінімді өзім білмеймін. Білетінім, бұл менің еркімнен тыс дүние. Мені қаламаған жерде өзім де тұрақтай алмаймын. Орталық Азияның қай елі болсын, маған бөтен емес. Қай елге барсам да әкемнің достары немесе өзімнің достарым қарсы алады. Соған қарағанда қаным – қырғыз, ұлтым – көшпенді шығар. Мұндайды бүгінде "Әлем адамы" деп жүр ғой.
– Сізді көп қазақ алғашқыда Мұстафа Шоқай рөлінен қызғанды. Бірақ қабылдады. "Әміре" киносында Еркебұлан Дайыров ойнаған жаңа Мұстафаны сіз қалай қабылдадыңыз?
– Қызғаныш кешегі КСРО заманында да болған. Бірақ қызғанды деп кино түсірілмей қалған жоқ қой. Қырғыз-қазақ режиссерлары бірлесе өмірге әкелген кинолар әкелеріміздің саф өнерге келгенде пәндәуи пиғылдарды ысырып, өнерге басымдық бергенінің жеңісі. Мен сондай ірілікті Сатыбалды Нарымбетовтен көрдім. Мұстафа Шоқайды ойнау – кез келген қазақтың арманы ғой. Бірақ оны Сәкең маған тапсырды. Ал "сенімді ақтадым ба?" деген сауалға төрелік айту – уақыттың еншісінде.
Мұстафа Шоқай фильмінің сценариін оқыған кезде тамырымды алапат толқын қуалап кеткен болатын. Жерлесіміз Мұстафа ХХ ғасырдың ұлы гуманистері, жүз мыңдаған босқынды ажал аузынан арашалап қалған Фритьоф Нансен, Екінші дүние жүзілік соғыс кезінде Венгрияның еврейлерін ажалдан арашалап алған ұлы дипломат Раул Валленбергпен қатар тұрған әлемдегі үш гуманистің бірі. Ал біздің ол жайлы біле бастағанмыз кеше ғана.
Сатыбалды Нарымбетовтың киносынан кейін Шоқай жайлы білгісі келетіндердің қатары өсті. Шоқайдың ұлт қайраткері деңгейінен әлемдік деңгейдегі қайраткер қатарына көтерілген кезін көруді армандаймын. Біз оны мерейтойы әлемдік деңгейде тойланатын қайраткерлер тізіміне қосуымыз керек. Мұстафа жайлы киноны тек бір киномен шектеп қалуға болмайды. Оның қайраткерлік қырын бірнеше кезеңге бөліп, киноға айналдырсақ, Орталық Азия елдеріне ортақ классикалық киноға айналар еді. Түркі дүниесінің бірлігі – Орталық Азия елдерінің одағы туралы идея Мұстафа Шоқайдан басталады.
– Сіз сомдаған Мұстафаның экрандағы бейнесіне көңіліңіз тола ма, ризасыз ба?
– Мен ол үшін ұялмаймын.
– "Әміре" киносын түсірген шығармашылық ұжым Мұстафа Шоқай рөлін сізге алғашқыда ұсынды деген әңгіме бар.
– "Әміре" картинасы енді түсіріле бастаған кезде түсіруші топтан Мұстафа рөліне ұсыныс алдым. Мен ойнаған Мұстафа мен Әміредегі Мұстафа екі бөлек адам. КСРО кезінде Ленин, Брежнев, Жуков пен Сталинді бір актер айналдырып ойнай беретін. Мұстафа рөліне қайта оралсам, Мұстафа тәрізді ұлы тұлғаның әруағын сыйламағандық болып шығар еді. Сондықтан Мұстафа Шоқайға қайта оралуға келісім бермедім.
Мұстафа жайлы кинолар көптеп түсірілу керек. Мұстафа тұлғасының ел ішінде көбірек және жан-жақты айтылғанын қалаймын. Кейінірек, "Әміредегі" Шоқайды досым Еркебұлан Дайыровтың ойнағанын естідім. Ұлы тұлға өмірінің бір сәттік кезеңін жап-жылы етіп сомдап шыққаны үшін досымды құттықтаймын.
– Сатыбалды Нарымбетовтың "Аманат" киносында сіз сомдаған ҰҚК тергеушісі Бучин мен Мұстафа бір-біріне мүлдем қарама-қайшы бейнелер. Бірақ екеуінің заманы бір. Жаңа образға кіру сізге қиын болған жоқ па?
– Актер өзі ойнаған персонаждың логикасын түсінуге міндетті. Экранда басқаша болса, ол жасанды болып шығады. Өзі ойнаған рөлдің табиғатын түсінбесе, ол актерге де қызықсыз. Рөлдің қырық қатпарының астарында тығылып жатқан өзекті іздеген сайын рөл де қызық бола түседі. Сол өзек табылған күні кейіпкерің саған сырын ашады да біртұтас адамға айналасың. Сен сомдаған рөлдің табиғаты ашылған сайын кейіпкер оған сене түседі. Жағымды және жағымсыз рөл туралы түсінікті кейіпкер мен көрермен арасындағы гармония қалыптастырады.
"Аманаттағы" тергеуші Бучин өмірде болған адам. Мен Бучин арқылы көрерменге күшті, ақылды, мемлекеттің жауы деп қабылдағандарға көзқарасы біржақты, өзінің идеалына адал адамды көрсеткім келді. Ол сол қасиеттерімен жан-жағына қорқыныш тудырады.
– Актерлердің тағдыры сәттілікке тәуелді. Көп адам өзін жоғалтып алудан және ескерілмей қалудан қорқады. Сізге бұл қорқынышты емес пе?
– Актерлердің тағдыры сәттілікке тәуелді дегенге ішінара келісуге болады. Жоғалтып алу немесе ескерілмей қалу бұрыннан келе жатқан құбылыс. Оның шекарасын бұзып, алға ұмтылу актердің өзіне байланысты. Кино – бизнес. Америкалық әріптестерім әр күн, әр сағат сайын қолыңнан не келетінін бір кездері өзіңді ескермей қойған адамдардың алдында дәлелдеуің керек дейді. Актерлерінің жанкештілігінің арқасында Голливуд әлемге АҚШ идеологиясын таратып отыр.
Менің көзім жеткен ақиқат – талантың, шеберлігің, тіпті сенің жұмыс істеу тәсілің сені ескермей қойғандарды өкіндіретіндей деңгейде болуы керек. Сол кезде ешкімге өкпелемейсің, өмір саған жетістіктердің, таңғажайып табыстардың есігін ашады.
– Ондай тұлғалар Мәскеуде – Никита Михалков, қырғызда – Сүйменқұл Чокмаров. Қазақта – Асанәлі Әшімов.
– Сол биіктен одан жоғарыға қол созғандар барлық жерде аз деп әлгінде айтып кеттім. Себебі олар уақыт сынынан іріктелгендер. "Ендігісі кім еді?" деп санамаласақ, бірен-саран ғана. Өзі жеткен биіктен жоғарыға көтерілгендердің біразы номенклатураға кіріп, өзін-өзі қамшылағандар. Ал көтерілген биігінен құлап қалғысы келмейтін актерлер де, қырық жылғы атағының тұтқынына айналып жүргендер де көп қазір. Сондықтан, бұл өте күрделі мәселе. Тіпті қорқынышты десе де болады.
Актерлер де "басқа мамандыққа ауыссам" дегенді жиі айтады. Бірақ кетем-кетем дейді де кете алмайды. Бұл актерлердің қолынан актерліктен басқа ештеңе келмейді дегенді білдірмейді. Қиындықтан, тіпті тіпті сәтсіздіктерінің өзінен ләззат алатын әріптестерім көп. Олардың басым көпшілігі өнер жолында мазохистке айналып кеткен.
– Сіз Ресейде де журналистерге сұхбатты аз беріпсіз. Қазақстанда да. Неге?
– Бұл маған журналистер аз келеді дегенді білдірмейді. Шешіліп әңгіме айтқан кезім сирек. Себебі мен әр күннен, өмірімнің әрбір парағынан жаңалық іздеймін. Көшпенді өмір соған дағдыландырды. Журналистер келеді. Әңгімесінің әліппесін осыдан сәл бұрын ғана айтылған мәселедегі сұрақтан бастайды. Қызық емес. Оған жауап беріп уақытымды жоғалтып алғым келмейді. Қазір ғаламтор заманы. Оқырман өзіне керекті дүниені кез келген жерден суырып алады. Сол кезде мен жайлы деректердің қайталанбағанын қалаймын. Себебі әрбір қайталауда автордың "қолтаңбасы" қалады. Бұл оқырманды шатастыру деген сөз. Қырық рет тыңдалып, жауыр болған сауалдардан бойымды аулақ салғым келеді.
– Сіз алғашқы рөліңізді Ресей киносында ойнадыңыз. Қазір қазақстандық киножобалардан жиі көреміз. Шығармашылық жоспарыңызды Алматымен қанша уақытқа байланыстырмақшысыз?
– Жоғарыда айтқандай, тұрғылықты жерін жиі ауыстыруды әдетке айналдырған көшпендімін. Алматыда тұрақтап қалуыма ұлымның қалауы себеп болды. Қазақ киносына араласа бастаған 1998 жылдардан бері Алматы туралы жүректе жып-жылы сезім бар. Алматыға келген сайын мен Мәскеуден туған үйіме оралғандай әсерде боламын. Ұлым әлі кәмелеттік жасқа толған жоқ. Ол өз-өзіне келгенше қасында болуым керек. Оның есейгенде қандай шешім қабылдарын білмеймін. Мүмкін ол басқа қалаға кеткісі келетін шығар, бәлкім Алматыда тұрақтап қалар. Ол бір Алланың еркінде. Мен әр қалаға атбасын тіреген сайын оны жаңа жұмыс орны деп қабылдайтынмын. Тоқтаған қалада тұрақтап қалар-қалмасым мен үшін маңызды емес еді. Ал Алматының жөні бөлек. Алматыны тастап, бөтен қалаға ету әзірге жоспарымда жоқ. Мен Алматыға бауыр басып кеттім. Атамекенімді Алматымен Алатау ғана бөліп тұр.
– Шығармашылық және қаржылық мәселеде Алматы Мәскеуге қарағанда жеңіл шығар...
– Әрине, Мәскеуде азиаттық типаждағы актерге ұсыныс сирек түседі. Бірақ онда гонорар жоғары. Сондықтан, қаржылық мәселеде жағдай бірдей. Ең бастысы сұраныс болса болды. Сұраныс болса, кез келген қалада біраз уақыт тұруға болады. Менің мамандығымның табиғаты бір қалада тұрып, екінші қалаға жұмысқа баруды көтере береді. Маған мамандығым кейде күнде қызметке баратын кеңсе тәрізді. Мәскеуде тұрып, Алматыға киножобаларға қатысу үшін ұшып келіп, кешке қайтып кеткен кездерім болды. Керісінше, Алматыда тұрып, Мәскеудегі кино жобаларға қатысқан кездерім бар.
– Сіз Мәскеуге барған соң ұзақ уақыттан кейін орыс режиссерлерінің назарына іліктіңіз. Бірнеше кино, сериалдарға түстіңіз. Ресейліктердің сізге деген ықыласына – сіздің тіліңізбен айтқанда "көп сөйлемейтін, ар-намыс туралы түсінігі ешкімге ұқсамайтын экзотикалық азиат" екендігіңіз себеп болды ма?
– Ресейде жағымды және жағымсыз рөлдерді қатар ойнадым. Бірақ кейбір кейіпкерлерге қатысты стереотип бар. Ол тек Ресей киноларында емес. Әлемде барлық кинолар осы стереотипке басымдық береді. Мысалы, Голливуд киноларында азиаттықтардың рөлін бергенде оның сол типажға ұқсастығы ескеріледі.
– Қазір Алматыдасыз. Қазақ киносына түсіп жүрсіз. Кинода, театрда қазақ тіліне деген қажеттілікті сіз сезесіз бе? Қазақ тілін білмеуіңіз мемлекеттік тапсырыспен түсірілетін киножобаларға қатысуға кедергі келтірмей ме?
– Әрине, қазақ тілін меңгере алмауым маған көп кедергі тигізеді. Актердің өзі киноға түсуге шақырған елдің тілін меңгеруі – қажеттілік. Менің бұл ретте жолым болмады. Бірақ бұл уақытша кедергі деп ойлаймын. Қазақ тілін үйренуді көптен ойлап жүрмін. Әзірге мен жетіскен жетістік тек тұрмыстық деңгейде ғана.
– Қырғыз-қазақ ет пен тері тәрізді бір-біріне жақын ұлт. Бірақ бір-бірімізбен бізге мүлдем бөтен тілде сөйлесіп отырмыз...
– Балалық шағым Түрікменстанда, Өзбекстанда өтті. Балалық, жастық шақта орыс тілінде көп сөйледім. Дегенмен түркі халықтары тілдерінің жаңғырығы құлағымда жаттаулы. Сондықтан қазақ тілін түсінуіме кедергі жоқ. Санамда, жүректе сайрап тұрған дүние тіл ұшына жеткенде шашырап кетеді. Иелік ете алмай, жүйелендіре алмай қаламын. "Дұрыс жеткізе алмай қаламын ба?" деген қорқыныш бар көңілде. Ал ұлым Алматыға келгенге дейін қазақ тілін, тіпті түркі тектес тілдерді тұрмыстық деңгейде білген емес. Бірақ мектепке барған соң тез үйреніп алды. Тілді меңгеру үшін бұл жақсы бастама ғой...
– Қазақ тілін білмеуіңіз мемлекеттік тапсырыспен түсірілетін кино-жобаларға қатысуға кедергі келтірмей ме?
– Әрине. Тілді меңгермегенім үшін көптеген рөлдерді ала алмай қалдым. "Айжан", "Жетінші бөлім", "Бөріде" орыс тілінде жұмыс істедім. Ол қазақ тіліне дубляж жасалды. Бұл сериалдың жұмысын алға жылжытуды қиындатады. Қазақ тілін үйрену мәселесі мен үшін қажеттілік. Бұл уақытша деп ойлаймын. Әзиз Бейшенәлиевтің дубляжсыз дауысын тыңдайтын кез алыс емес...
– "Қырғыз кинематографиясы қазір қандай деңгейде?" деген сауалға сырт көз ретінде берер бағаңыз қандай? 1970 жылдарға дейінгі қырғыз киносында бір ерекшілік бар еді. Қазақ киноларына каскадерлерді қырғыз киностудиясынан алып келетін. Сіз бен біз қазақ-қырғыз режиссерлары бірігіп түсірген тамаша кинолардың дауысы құлағымызда қалған толқынбыз.
– Мен қазақ, қырғыз киноларын "мынау артық, мынау кем" деген принциппен талдауға қарсымын. Жақсы кино қырғызда да, қазақта да көп болды. Солардың шоқтығы екі елдің актерлері тізе қосып отырып қатысқан кинолар емес пе еді...
Қазір қырғыз киносының қаржылық жағдайы мәз емес. Қырғыз режиссерлері қазақ әріптестеріне қарағанда қаржыны үнемдеу жағдайында жұмыс істеп жатыр. Кино – құны қымбатқа бағаланатын бекзат өнер. Жақсы кино түсіру үшін кейде талант, қызықты идея аздық етеді. Киноға мемлекет немесе жеке инвестор тарапынан қолдау керек. Қырғызстанның экономикалық жағдайы тым жақсы емес. Бұл киноға да әсер етіп жатыр. Сондықтан, қырғызстандық режиссерлер бюджеті шағын немесе фестивальдерге арналған кино түсіруге мәжбүр. Бұл кинолар көпшілік көрерменге арналмаған, жетпеуі де мүмкін. Қырғызстанда, Қазақстанмен салыстырғанда кинопрокат әлсіз. Мен бұл қиындықтардың бәрі артта қалады, мұны да еңсеріп шығармыз, мұның да шешімі табылады деп үміттенемін. Оның қашан болатынын уақыт көрсетеді. Алдағы күн – Аллаға аманат.
– Кинофестивальдарға арналған кино қазақта да көп екенін білесіз. Қазақ-қырғыздың тарихи жанрдағы киноларын "Құрманжан датқа" тәрізді халықтық киноларға айналдырудың жолы қандай?
– Халық тарихтан тірек іздейді. Сондықтан, тарихи жанрдағы кино қазақта да, қырғызда да сұранысқа ие. "Құрманжан датқа" тарихи фильм. Бұл көрермен үшін ерекше тартымды. Халық Құрманжан мен Алымбек датқаның бойынан ұлттың намысы мен рухын іздейді. Режиссерлер халықтың қалағанын кино тілінде зерделегенде халықтың рухы аспандап кетті. "Құрманжан датқа", Мұстафа Шоқай тәрізді мұндай кинолардың көптеп түсірілу қажеттігін екі тараптың да есіне салды.
– Сізді қырғыз киноларынан неге көрмейміз? Сіз қазақ кинолары туралы көп айтасыз.
– Актердің тәуелділік деңгейі өзге мамандықтармен салыстырғанда жоғары. Оны қайда шақырады – сонда барады. Мен қырғыз киноларына екі рет шақырылдым. Бірі марқұм Талғат Асыранқұловтың "Жұмақ құстары", екіншісі – Шыңғыс Айтпаевтың "Рай -604" киносына шақырту алдым. Актерге ешкім шақырмай жатып, кинопрокатқа шықпай жатып, алдын-ала жоспар құру да, оны айту да қиын. Қазір қырғыз режиссері Шәміл Жапаров мені киносына шақырып жатыр. Дайындық жаздың соңына қарай басталады деп үміттенемін. Бұл фильм тек Қырғызстанда емес, бірнеше елде экранға шығуы мүмкін. Қазақ киносы жайлы көбірек айтсам, қазақ киносына көбірек түскендігім шығар.
– Қазір қазақ киносының да жағдайы мәз емес. Әлем киноларында каскадерлік трюктерді орындайтын Жайдарбек Күнғожинов қанды суытып алмау үшін отандық киноларға тегін қатысуға дайынмын деген еді бізге. Сіз актерлік бабыңызды сақтау үшін немесе санаңызда жаңғырып тұрған тіліңізді шыңдау үшін қырғыз киноларына тегін түсуге дайынсыз ба?
– Қырғыз режиссері Шәміл Жапаров кино бюджетінің аз екенін алдын-ала ескертті. Маған сюжеті ұнады. Қолым қалт еткенде елге барып, киноға түсуге дайынмын.
– Сізді жақсы білетіндер мәдениетті және бір сөзді азамат дейді. Ал әкеңіздің көзін көрген замандастары Әзиздің бұл қасиеті әкесінен дарыған дейді. Әкеңіз Болат Бейшенәлиев туралы айтыңызшы. Сіздің актер боламын деген ойыңызды әкеңіз қалай қабылдады?
– Әкем-шешем тым жас күнімде екі бөлек кетті. Әкем кеткен соң анамның туыстарының үйінде тұрдым. Әкемді еске салып тұратын естеліктер де аз болды үйде. Тек 19 жасымда ғана әкеммен қайта табыстым. Әкем қарапайым және мейірімді азамат еді. Біз қайта табысқан сәттен бастап айырылмастай дос болып кеттік.
Менің актер боламын деген соңғы шешімімді әкем қолдады. Өнер институтына дейін Ташкентте ЖОО-да филология, сосын қытайтану саласы бойынша оқыдым. Кейін театр жанындағы студияда оқыған сәттен бастап бұл өз қалауым екенін білдім. Әкемнің бойындағы киноға деген махаббат мені тапты. Жүрегіме қонақтады. Әкем менің қалауыма қарсылық танытпады. Мені әкелік махаббатының тұтқынына айналдырмағаны үшін, қалауымды шектемей, арманыма бостандық бергені үшін, бойымды таланттың ұшқынын алыстан қадағалап, алыстан баптағаны үшін әкеме қарыздармын..
– Қырғыз актері Төлемуш Өкеевтің "Шыңғысханды" қолға алмауын қырғыз киносының қасіретіне теңейтіндер көп. Өкеев Шыңғысханды 1990 жылдарда өзі ойлағандай жобамен түсіргісі келген еді дейтін пікір бар ел арасында. "Шыңғысхан" Төлемуш Өкеев үшін кино саласындағы аққудың соңғы әніне айналар ма еді...
– Дұрыс айтасыз. Қосарым – бұл тек қырғыз киносының емес, әлемдік киноиндустрияның қасіреті. Төлемуш Өкеев "Шыңғыс ханды" Исай Калашниковтың "Қатыгез ғасыр" кітабының желісі бойынша түсіруді армандаған еді. Бұл кино "Андрей Рублев" киносы деңгейіндегі ұлы классикалық деңгейдегі туындыға айналатын еді. Қырғызстан, тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы экономикалық қиындықтың салдарынан бұл киноны қолдай алмады. Тарихи кино қымбат жанр. Егер, Төлемуш Өкеев бұл киноны екі-үш жыл бұрын қолға алғанда, біз "Шыңғысханды" Өкеев армандаған нұсқада көретін едік. Қазір бұл туралы әңгіме айтудың, бұл тақырыпқа барудың өзі артық. Тек өкініш қалды. Енді Төлемуш Өкеевтің деңгейінде осы тақырыпты Өкеев армандап кеткен деңгейде қолға алатын алатын режиссердің қашан пайда болатынын білмеймін.
– Әңгімеңізге рақмет!
Әңгімелескен Гүлбаршын Сабаева
